مغز مانند رایانه ای، کلیه عملکردهای فیزیکی و احساسی بدن را کنترل میکند. این عضو 5/1 کیلوگرمی که ظرفیت ذخیره سازی نامحدود و سرعت انتقال اطلاعاتی در حدود 268 مایل در ساعت دارد، اگر دچار اختلال شود، ممکن است اثرات جبران ناپذیری در کیفیت زندگی فرد داشته باشد!
مغز چیست ؟
مغز به عنوان پیچیدهترین و ضروریترین اندام بدن، با دریافت، تفسیر و ارسال کلیه اطلاعات حسی مانند بوها، صداها و مزهها، عملکردهای بدن را هدایت و کنترل میکند. شناخت مرکز فرماندهی بدن به شما کمک خواهد کرد که بفهمید مغز سالم چگونه کار میکند و اگر دچار اختلال یا بیماری شد، چه اتفاقی خواهد افتاد.
دستگاه عصبی انسان
دستگاه عصبی بدن جانوران که مسئول ایجاد هماهنگی بین ماهیچهها و اعضای بدن است، از دو بخش اصلی دستگاه عصبی محیطی (شامل رشتههای عصبی مغزی و نخاعی، که وظیفه هدایت اطلاعات اندامهای حسی و پیامهای عصبی را به دستگاه عصبی مرکزی و اندامهای حرکتی، برعهده دارد) و دستگاه عصبی مرکزی (شامل مغز و نخاع، که اطلاعات دنیای بیرون را تفسیر و عملکردهای بدن را کنترل میکند) تشکیل شده است.
به طور کلی مسئولیت دریافت پیامهای مرتبط با حواس (به صورت عصبی، هورمونی و شیمیایی) ، تفسیر و پردازش این دادهها و اعمال پاسخهای حرکتی یا فرمانهای عصبی، برعهده دستگاه عصبی بوده و از طریق رشتههای عصبی یا نورونها انجام میگیرد.
آناتومی مغز
مغز و نخاع، دو بخش اصلی سیستم عصبی مرکزی هستند که درون جمجمه و مجرای نخاعی قرار گرفته اند و علاوه بر انتقال پیام بین مغز و اعصاب سراسر بدن، تفکر، یادگیری، احساسات و حرکت را نیز کنترل میکنند. مغز انسان که تنها حدود 2% وزن بدن او را تشکیل میدهد، از چربی (60%) و ترکیب کربوهیدرات، پروتئین، آب و نمک (40%) ساخته شده و حاوی رشتههای عصبی، سلولهای گلیال و رگهای خونی است. این عضو کوچک اما فشرده، پیچیدهترین اندام بدن است و وظیفه دارد تفکر، تخیل، احساسات، حافظه، بینایی، تنفس، دما، گرسنگی، طعم، مهارتهای حرکتی و ادراک را تنظیم و رهبری کند. مخ، مخچه و ساقه مغز بخشهای اصلی مغز هستند:
مخ
مخ یا Cerebrum، بزرگترین قسمت مغز بوده و از چهار لب پیشانی، جداری، گیجگاهی و اکسیپیتال با وظیفه پردازندگی اطلاعات تشکیل شده است که در واقع مسئول ایجاد شخصیت و دانستههای فرد است.
مخچه
Cerebellum یا مغز کوچک که در زیر ساقه مغزی قرار گرفته، از سه ناحیه کرمینه، ناحیه بینابینی و جانبی تشکیل شده و وظیفه حفظ تعادل، کنترل وضعیت بدن و حرکات ارادی، مانند گفتار را برعهده دارد.
ساقه مغز
ساقه مغز (Brainstem) که در واقع اتصال بین مخ و مخچه را برقرار میکند، وظیفه دارد چرخه خواب، تنفس، عملکرد سیستم اعصاب مرکزی و قلب را تنظیم و کنترل کند. ساقه مغز از بصل النخاع، مغز میانی و پل مغزی تشکیل شده و پل ارتباطی مسیرهای حرکتی- حسی مغز و بدن است.
تالاموس، هیپوتالاموس و غده هیپوفیز نیز بخشهای دیگر مغز هستند که به ترتیب، مسئول دریافت اطلاعات حواس پنجگانه، کنترل فرایندهای خودکار و ترشخ هرمونهای رشد، متابولیسم و بلوغ جنسی هستند.
عملکرد مغز چگونه است؟
مغز ما از میلیاردها سلول عصبی تشکیل شده است که برای هماهنگی حواس، حرکات، رفتار و احساسات، در الگلوهای منظم، مانند یک بزرگراه پیچیده، مرتب شده و اعصاب مغز را به سایر رشتههای عصبی در سراسر بدن، متصل میکنند. در واقع مغز، مسئول دریافت، تفسیر و ارسال سیگنالهای الکتریکی و شیمیایی در سرتاسر بدن است؛ سیگنالهایی که هریک فرایندهای متفاوتی را کنترل میکنند.
مغز انسان از دو نیمکرده با عملکردهای متفاوت تشکیل شده است؛ که از طریق جسم پینهای (دستهای ضخیم از رشتههای عصبی) به یکدیگر متصل شده اند. نیمکره راست، مسئول تفکرات فضایی (تصویرسازی) و نیمکره چپ، مسئول کنترل گفتار و تفکرات انتزاعی است و نکته جالب این است که نیمکره راست، سمت چپ بدن و نیمکره چپ، سمت راست بدن را کنترل میکند.
بیماریها و اختلالات مغزی
بیماریهای مغزی طیف گستردهای دارند و از هر شش نفر، حداقل یک نفر را درگیر میکنند. این اختلالات را میتوان در 8 گروه اصلی طبقه بندی کرد:
- اختلالات مرتبط با عفونت
مننژیت ، آنسفالیت و آبسه مغزی از جمله بیماریهای مغزی ناشی از عفونت هستند که باعث ایجاد التهاب در بافت یا پوشش اطراف مغز شده و نیاز به درمانهای دارویی دارند.
- اختلالات مرتبط با تشنج
فعالیتهای الکتریکی بیش از حد و غیرطبیعی در مغز، منجر به تشنج مکرر میشود که با نام بیماری صرع شناخته میشود. سکته مغزی ، عفونت و آسیبهای مغزی میتوانند منجر به بروز صرع شوند.
- اختلالات ناشی از ضربه
صدماتی که در اثر ضربه به سر ایجاد میشوند، میتوانند اختلالات موقتی را در عملکرد مغز ایجاد کرده و بیهوشی یا سردرگمی نیز به همراه داشته باشند.
- تومورها، توده ها
تومورهای مغزی خوش خیم و بدخیم (سرطان) و همچنین گلیوبلاستوما از جمله بیماریهایی هستند که ناشی از رشد غیرطبیعی بافت در داخل مغز هستند.
- اختلالات ناشی از افزایش فشار
تومور کاذب مغزی و انواع هیدروسفالی ، با افزایش غیرطبیعی فشار داخل جمجمه و مایع مغزی نخاعی همراه هستند.
- اختلالات مرتبط با شرایط عروقی
انواع سکتههای مغزی ، حملات ایسکمیک، هماتوم اپیدورال و ساب دورال، آنوریسم مغزی ، خونریزی مغزی و ادم مغزی، از جمله بیماریهای ناشی از اختلالات رگهای خونی هستند.
- اختلالات مرتبط با خود ایمنی
از جمله اختلالات خود ایمنی مغزی، بیماری ام اس و واسکولیت را میتوان نام برد که ناشی از حمله سیستم ایمنی به به اعصاب خود بدن هستند.
- اختلالات مرتبط با شرایط نورودژنراتیو
برخی بیماریهای عصبی میتوانند منجر به بروز اختلالات مغزی مانند هانتیگتون، بیماری ALS ، آلزایمر و پارکینسون ، شوند.
در ادامه چند مورد از رایجترین بیماریهای هر گروه را معرفی خواهیم کرد.
مننژیت مغز چیست؟
این بیماری که به صورت التهاب و عفونت در ناحیه غشایی مغز و نخاع شناخته میشود، توسط انواع پاتوژن (باکتریها، قارچها، انگلها و ویروسها) ایجاد میشود. البته ابتلا به سرطان، قارچ یا بروز واکنشهای ناشی از مصرف برخی داروها نیز میتواند باعث مننژیت شود.
خواب آلودگی، گیجی، مشکل در بیدار شدن، سردرد، حساسیت به نور، مشکل در تمرکز، بی اشتهایی، درد و گرفتگی ناحیه گردن، تب، حالت تهوع، احساس تشنگی و در برخی مواقع بثورات جلدی، میتوانند از جمله نشانههای رایج این بیماری باشند.
در برخی مواقع مننژیت بدون درمان خاصی، در عرض چند هفته بهبود مییابد؛ مانند مننژیتهای ویروسی. اما در سایر موارد دخالت پزشکی برای بهبود بیماری و جلوگیری از مرگ لازم است. به عنوان مثال مننژیتهای باکتریایی نیاز به بستری فوری و درمان با آنتی بیوتیک و استروئید دارند.
صرع یا اختلالات تشنج مغز چیست؟
انتقال پیامهای عصبی از نقاط مختلف بدن به مغز و بازگرداندن پاسخ مغز به سلول ها، وظیفه سلولهای عصبی تشکیل دهنده سیستم اعصاب مرکزی است. در واقع انتقال پیامها نوعی فعالیت الکتریکی است که به کمک الکترولیتها و انتقال دهندههای عصبی انجام میگیرد. افزایش این فعالیتهای الکتریکی در مغز، منجر به بروز بیماری صرع میشود که به صورت از دست دادن هوشیاری و کنترل حرکات، رفتارها و احساسات غیر طبیعی، و همچنین تشنجهای مکرر خود را نشان میدهد.
از آنجا که این بیماری درصورت عدم کنترل ممکن است خطرآفرین باشد، درصورتی که باردار هستید، برای اولین بار دچار تشنج شده اید، در طول تشنج به خود آسیب رسانده اید، شدیداً تب دارید، بلافاصله پس از تشنج اول مجدد دچار تشنج شده اید و یا دیابت دارید، باید با پزشک مشورت کنید. به خاطر داشته باشید که تشنج ناشی از صرع بیشتر اوقات با افزایش سن بهبود مییابد، اما درمانهای دارویی یا جراحی نیز میتواند در کنترل این بیماری تأثیرگذار باشد.
ضربه مغزی چگونه مغز را تحت تأثیر قرار میدهد؟
همانگونه که از نام این بیماری مشخص است، هرگونه ضربه شدید به سر که در صورت تکان ناگهانی، افتادن یا آسیب اتفاق بیفتد، میتواند باعث خونریزی داخلی، پارگی در رشتههای عصبی، شکستگی بخشی از استخوان جمجمه، اختلال در عملکرد طبیعی بدن، احساس گیجی و سردرگمی، سردرد، بیهوشی، کما، فراموشی یا حتی مرگ شود.
این ضربات که مانع تأمین کافی اکسیژن و مواد مغذی مورد نیاز مغز میشود، علاوه بر آسیب به بافت، باعث افزایش فشار داخلی مغز نیز خواهد شد و چنانچه با علائمی مانند تشنج، استفراغ، کبودی در ناحیه پشت گوش یا زیر چشم، لکنت زبان، سردرد شدید و مشکل در حرکت همراه باشد، تهدید کننده زندگی است و باید سریعاً تحت مراقبت پزشکی قرار گیرد.
پس از وارد شدن ضریه مغزی فرد معمولاً باید تحت نظر قرار گیرد و چنانچه علائم بهبود نیابد ممکن است به مراقبت ویژه، تجویز دارو (مسکن، آرام بخش، مُدر، ضد تشنج) و همچنین در شرایط شدیدتر، کمای اجباری، نیاز باشد.
تومور مغز چیست ؟
چنانچه سلولهای مغز، جمجمه یا کانال نخاعی به صورت بی رویه رشد کرده و تکثیر شوند، منجر به ایجاد تومور میشود؛ که بنا به نوع و شرایط تومور، به دو دسته خوش خیم (غیر سرطانی) یا بدخیم (سرطانی) نیز تقسیم میگردند. این بیماری تهاجمی معمولا با علائمی مانند سردرد، تهوع، ضعف پیش رونده، مشکلات حرکتی، تشنج، عدم تمرکز، مشکلات حافظه، فقدان دید، تنگی نفس و مشکلات گوارشی شناخته میشود.
تشخیص این بیماری توسط روشهای تصویربرداری (به عنوان مثال PET، سی تی اسکن و ام آر آی) و سیگنالهای بیوالکتریک، انجام میگیرد و درمان آن، بسته به نوع، موقعیت و اندازه تومور به یکی از روشهای درمان دارویی (داروهای ضد تشنج، ضد التهاب، ضد تهوع و یا کورتیکو استروئیدها) ، جراحی (کرانیوتومی، نورواندوسکوپی، بیوپسی، نوروپلاستیک و یا لیزر درمانی) ، رادیوتراپی (پرتودرمانی خارجی، پروتون درمانی و یا رادیوسرجری) ، شیمی درمانی (مثل کارموستین یا تموزولامید) و یا استفاده از پالسهای الکتریکی برای تخریب سلولهای تومور، انجام میگیرد.
هیدروسفالی مغز چیست؟
مایع مغزی نخاعی که مسئولیت دارد مغز و نخاع را از ورود ضربات محافظت کرده و فشار داخل مغز را تنظیم کند، و علاوه بر رساندن مواد مغزی به بافت، دفع مواد زائد آن را نیز هماهنگ کند، روزانه به میزان معینی ترشح و جذب خواهد شد. چنانچه این چرخه طبیعی معیوب شود و در اثر نقصهای مادرزادی، ضربه مغزی، تومور، خونریزی یا عفونت مایع مغزی نخاعی در بطنهای مغز تجمع یابد، شاهد افزایش فشار داخل جمجمه و به دنبال آن آسیب مغزی خواهیم بود.
بیماری هیدروسفالی 6 نوع اصلی دارد: هیدروسفالی مادرزادی (ایجاد شده در اثر ناهنجاریهای ژنتیکی یا رشد نادرست جنین) ، ارتباطی (ایجاد شده در اثر عدم جذب یا جذب ناکافی مایع مغزی نخاعی) ، انسدادی (ایجاد شده در اثر مسدود شدن مسیر جریان مایع مغزی نخاعی) ، Ex-vacuo (ایجاد شده در اثر تحلیل بافت مغز و بزرگ شدن بطنها نسبت به حالت طبیعی) ، اکتسابی (ایجاد شده در اثر بیماری یا آسیبهای مغزی) و هیدروسفالی با فشار طبیعی (ایجاد شده در اثر خونریزی در مایع مغزی نخاعی، ضربه مغزی، تومور، جراحی و یا عفونت)
جراحی، درمانهای مداخله ای، درمانهای تکاملی و آموزش مهارتهای زندگی، از جمله روشهای معرفی شده برای درمان هیدروسفالی هستند.
سکته مغزی چیست؟
پارگی یا انسداد رگهای خونی مغز، که مانع انتقال خون و اکسیژن به بافت و به دنبال آن آسیب و مرگ سلولهای مغزی خواهد شد، با نام سکته مغزی شناخته میشود. این اختلال که یکی از اصلیترین علل مرگ و میر در دنیا دانسته میشود، سه نوع حمله ایسکمیک گذرا (ناشی از لخته خونی که معمولاً خود به خود از بین میرود) ، حمله ایسکمیک یا TIA (انسداد ناشی از لخته خون در شریان، با علائم دائمی) و سکته هموراژیک (نشت یا پارگی رگ خونی و نفوذ خون به مغز) را شامل میشود.
سکته مغزی با فلج، بی حسی اندامها (بخصوص در یک سمت بدن) ، از دست دادن تعادل، سرگیجه، سردرد شدید، سردرگمی، تهوع، لکنت زبان، مشکل در صحبت کردن، تغییرات رفتاری، بی قراری، مشکلات بینایی مانند تاری دید یا دوبینی، مشکلات حرکتی و تشنج همراه بوده و در صورتی که فوراً تحت کنترل و درمان قرار نگیرد، میتواند منجر به ضربه مغزی، ناتوانیهای حرکتی طولانی مدت و مرگ شود.
بیماری خود ایمنی MS چیست؟
در بیماری Multiple Sclerosis غشای چربی پوشاننده فیبرهای عصبی مغز و نخاع (میلین) توسط سیستم ایمنی بدن خود فرد، مورد تهاجم قرار میگیرد. بدین ترتیب انتقال پیام مختل شده و مجموعهای از علائم از خستگی، ضعف، بی حسی و سوزن سوزن شدن گرفته تا فلج، مشکلات شناختی و بینایی، کاهش عملکرد مغز و مشکلات مثانه بروز خواهد کرد.
بیماری ام اس، پس از معاینات فیزیکی اعصاب و چشم، تصویربرداری رزونانس مغناطیسی و شیر نخاعی تشخیص داده شده و به کمک برخی درمانهای دارویی (مانند استروئیدها، نرم کننده عضلات، میتوکسانترون، بتا اینترفرون، دی متیل فومارات و…) فیزیوتراپی و تزریق بوتاکس کنترل میشود.
با وجود اینکه دلیل قطعی و فاکتورهای ریسک پذیری این بیماری هنوز صد در صد شناخته نشده اند، دانشمندان سن، ژنتیک، جنسیت، نژاد، جغرافیای محل زندگی، عفونت، دیابت و تیروئید را از جمله عوامل مؤثر در ابتلا به ام اس میدانند.
ارتباط آلزایمر با مغز چیست؟
اختلال در حافظه ، تفکر و زبان ، که به صورت زوال عقل پیشرونده بروز میکند، و ناتوانی از تشخیص زمان، از دست دادن قدرت تکلم ، از دست دادن حافظه موقت و افسردگی را در پی دارد، با نام آلزایمر شناخته میشود. این بیماری که معمولاً افراد بالای 65 سال را درگیر میکند با عوامل ژنتیکی، عوامل کولینرژیک، گروه خونی، سن و جنسیت نیز مرتبط است.
آلزایمر با ضعف حافظه، فراموشی، شروع شده، سپس به رفتارهای وسواس گونه، پارانوئید و بی خوابی رسیده و در آخرین مرحله بدگمانی، توهم و هذیان را نیز به همراه خواهد داشت. با وجود اینکه آلزایمر درمان قطعی ندارد، مصرف برخی داروها، چک آپ به موقع، درمان عوارض بیماری، فیزیوتراپی، ورزش منظم، رژیم غذایی سالم و خواب کافی میتواند در بهبود روند بیماری و کنترل علائم مؤثر واقع شوند.
متخصص مغز و اعصاب برای اطمینان از ابتلا به آلزایمر، پس از گرفتن شرح حال کامل بیمار و معاینات فیزیکی دقیق قلب و سیستم عصبی، آزمایش خون کامل را درخواست خواهد کرد. چنانچه این تست نیز شک پزشک را تأیید کند، ام آر ای، سی تی اسکن و تستهای بررسی وضعیت حافظه، برای تعیین دقیق شرایط بیماری، انجام خواهد شد.
