گاهی اوقات به دلایلی از جمله تزریق داروهای بیهوشی و یا شیمی درمانی و بررسی آزمایشات خاص ممکن است پزشک به بیمار توصیه کند که مایع مغزی نخاعی مورد بررسی قرار گیرد. احتمالاً شما هم مطالبی راجع به کشیدن مایع مغزی نخاعی شنیدهاید؛ آیا میدانید این روش به چه دلایل دیگری انجام میشود؟ مزایا و معایب انجام این روش چیست؟ نحوه انجام آن چگونه است و برای انجام آن به چه متخصصی باید مراجعه شود؟ در این مطلب، سعی کردهایم تا به طور کامل به بررسی این روش بپردازیم.
کشیدن مایع مغزی نخاعی
کشیدن مایع مغزی نخاعی یا پونکسیون کمری (lumbar puncture)، اغلب در بخش اورژانس و برای به دست آوردن اطلاعاتی در مورد مایع مغزی نخاعی (CSF) انجام میشود. از این آزمایش، نه تنها برای تشخیص برخی بیماریها بلکه برای اهداف تشخیصی خاصی نیز استفاده میشود. پونکسیون کمری میتواند به تشخیص بسیاری از عفونتهای جدی مانند مننژیت کمک کند. در برخی موارد، برای تزریق داروهای بیهوشی و یا داروهای شیمی درمانی از روش پونکسیون کمری استفاده میشود و تزریق، درون مایع مغزی نخاعی صورت میگیرد. همچنین، برای رد شرایط بالقوه تهدیدکننده زندگی مانند مننژیت باکتریایی یا خونریزی زیر عنکبوتیه از این روش استفاده میشود. تجزیه و تحلیل مایع CSF میتواند به تشخیص بیماریهای مختلف کمک کند.
آناتومی ستون فقرات
ستون فقرات کمری از 5 مهره متحرک با شمارههای L1-L5 تشکیل شده است. مهرههای کمری از ارتفاع عمودی کمتری نسبت به قطر افقی خود برخوردار هستند و از 3 بخش کاربردی زیر تشکیل شدهاند:
- بدنه مهرهای که برای تحمل وزن طراحی شده است.
- قوس مهرهای یا عصبی که برای محافظت از عناصر عصبی طراحی شده است.
- فرآیندهای استخوانی که برای افزایش کارایی عضلانی عمل میکنند.
بدنه مهرههای کمری به دلیل عدم وجود سطوح دنده از بدنههای سینهای متمایز میشوند. مهرههای کمری، سنگینترین اجزا هستند که به وسیله دیسکهای بین مهرهای به هم متصل میشوند. اندازه بدنه مهره از L1 به L5 افزایش مییابد که نشاندهنده بارهای فزایندهای است که هر مهره کمری تحتانی جذب میکند. شایان ذکر است، مهره L5 سنگینترین و ضخیمترین روند عرضی را دارد.
نحوه انجام LP درمانی
این آزمایش، در قسمت پایین کمر انجام میشود. در حین پونکسیون کمری، یک سوزن در فضای بین مهرهها وارد میشود تا نمونهبرداری از مایع مغزی نخاعی که وظیفه محافظت از مغز و نخاع را بر عهده دارد، انجام شود. این روش، باید پس از انجام معاینات عصبی و فقط به تشخیص متخصص مغز و اعصاب انجام شود. اما، هرگز نباید مداخلات بالقوه نجاتدهنده، مانند تجویز آنتیبیوتیکها و استروئیدها در بیماران مشکوک به مننژیت باکتریایی به تأخیر بیفتد.
دلایل انجام LP چیست
پونکسیون کمری یا LPممکن است به دلایل مختلفی انجام شود. شایعترین دلیلِ کشیدن مایع مغزی نخاعی این است که میتواند به تشخیص اختلالات مختلف کمک کند. از مایع CSF، برای سنجش گلبولهای قرمز و سفید خون، پروتئین و گلوکز استفاده میشود. معمولاً شفافیت و رنگ مایع نیز به لحاظ وجود باکتری، ویروس یا سلولهای غیرطبیعی بررسی میشود. CSF اضافی ممکن است در افرادی که تولید بیش از حد یا کاهش جذب مایع دارند نیز انجام شود.
مزایای انجام LP یا کشیدن مایع مغزی نخاعی چیست
عمل پونکسیون کمری ممکن است در تشخیص بسیاری از بیماریها و اختلالات مفید باشد، از جمله:
- مننژیت. التهاب غشای پوشاننده مغز و نخاع که مننژیت نامیده میشود، معمولاً در اثر التهاب که نتیجه عفونت ویروسی، باکتریایی یا قارچی است، رخ میدهد.
- آنسفالیت. نوعی التهاب مغز است که معمولاً به وسیله ویروس ایجاد میشود.
- سرطانهای خاصی که مغز و نخاع را درگیر میکنند.
- خونریزی در ناحیه بین مغز و بافتهایی که آن را میپوشانند.
- سندرم ری. بیماری است که میتواند گاهی کشنده باشد و باعث مشکلات شدید در مغز و سایر اندامها شود. اگرچه علت دقیق این بیماری مشخص نیست، اما با مصرف آسپرین به کودکان مرتبط است.
- میلیت. بیماری ناشی از التهاب نخاع یا مغز استخوان است.
- نوروسیفلیس. مرحلهای از سیفلیس است که طی آن باکتری به سیستم عصبی مرکزی حمله میکند.
- سندرم گیلن باره. اختلالی است که در آن سیستم ایمنی بدن به بخشی از سیستم عصبی حمله میکند.
- بیماریهای دمیلینه کننده. بیماریهایی هستند که به پوشش محافظی که رشتههای عصبی خاصی را احاطه کرده است، حمله میکنند؛ به عنوان مثال، مولتیپل اسکلروزیس یا پلی نوروپاتی دمیلیناسیون حاد.
- سردردهایی با علت ناشناخته. پس از ارزیابی و در صورت لزوم تصویربرداری از سر، ممکن است برای تشخیص برخی از بیماریهای التهابی که میتواند منجر به سردرد گردد، از روش LP استفاده میشود.
- تومور کاذب مغزی. در این شرایط، فشار داخل فضای زیر عنکبوتیه به دلایل نامعلوم، افزایش مییابد. کشیدن مایع مغزی نخاعی، فقط در این شرایط پس از ارزیابی و تصویربرداری از سَر انجام میشود.
- هیدروسفالی ، بیماری نادری است که عمدتاً افراد مسن را تحت تأثیر قرار میدهد و منجر به عدم کنترل ادرار، مشکلات حافظه و راه رفتن ناپایدار میشود. برای بررسی اینکه آیا فشار CSF افزایش یافته است یا خیر، از روش کشیدن مایع مغزی نخاعی استفاده میشود.
- همچنین، از این روش برای اندازه گیری فشار CSF استفاده میشود.
خطرات و عوارض LP
به طورکلی، پونکسیون کمری روشی بیخطر است و عوارض جانبی جدی آن غیرمعمول است. اما، از آنجایی که روش LP نخاع و مغز را درگیر میکند، ممکن است منجر به عوارضی شود. شایعترین عوارض جانبی عبارتند از:
- ممکن است مقدار کمی از مایع مغزی نخاعی، از محل وارد کردن سوزن به بیرون نشت کند. این موضوع، میتواند باعث سردرد بعد از عمل شود. اگر نشت مایع مغزی نخاعی ادامه یابد، منجر به سردرد شدیدی میشود که میتواند تا یک هفته ادامه داشته باشد. در این صورت، ممکن است فرد در بیمارستان بستری شود.
- خطر عفونت مشکل دیگری است که میتواند از ورود سوزن به بدن ایجاد شود. در این صورت، راهی برای ورود باکتریها به بدن فراهم میشود.
- بیحسی کوتاه مدت پاها یا کمردرد ممکن است از دیگر عوارض این روش باشد.
- خونریزی کانال نخاعی، خطر تهدیدکننده دیگری برای سلامتی فرد محسوب میشود.
- تورم و کمردرد در قسمتی که سوزن وارد شده است، میتواند ایجاد شود. البته، پس از چند روز، ممکن است به صورت خود به خودی این عوارض بهبود یابد و به طور معمول جای نگرانی وجود ندارد.
- بسته به شرایط پزشکی خاص بیمار، ممکن است خطرات دیگری نیز وجود داشته باشد.
آمادگی برای روش LP
- مراجعه به متخصص رادیولوژی. دو تا سه روز قبل از انجام پونکسیون کمری یا کشیدن مایع مغزی نخاعی، لازم است تا متخصص رادیولوژی عصبی در مورد این روش با بیمار صحبت کند و به سؤالات احتمالی پاسخ دهد. در صورت وجود هر یک از موارد زیر، بهتر است بیمار برای انجام روش LP صبر کند:
- در صورتی که بیمار به دلیل عفونت در خون، آنتی بیوتیک مصرف میکند یا مبتلا به عفونت فعال یا تب است.
- در صورت حساسیت به هر نوع بیحسکننده موضعی مثل لیدوکائین.
- در صورتی که احتمال بارداری وجود داشته باشد.
- اگر بیمار تحت درمان با داروهای ضد انعقاد یا رقیقکنندههای خون است.
- خوردن و یا نوشیدن. در دو روز منتهی به عمل، باید مصرف مایعات مانند آب و آبمیوه با دستور پزشک افزایش یابد. با این وجود، توصیه میشود که در روز عمل و سه ساعت قبل از آن از مصرف غذا اجتناب شود. اگر بیماران داروهای خاصی مصرف میکنند، به طور معمول میتوانند آن را در روز عمل نیز مصرف کنند؛ مگر اینکه با نظر پزشک مصرف آن منع گردد؛ مثل داروهای رقیقکننده خون. همچنین، ممکن است پزشک داروهای خاصی را برای آماده کردن بیمار برای روش LP توصیه کند.
اقدامات در حین روش LP
عمل LP یا پونکسیون کمری ممکن است به صورت سرپایی یا به صورت بستری در بیمارستان یا کلینیک مغز و اعصاب انجام شود. روشها ممکن است بسته به شرایط و شیوههای پزشک متفاوت باشد. برخی از متخصصان مغز و اعصاب ممکن است ترجیح دهند این روش را در کنار تخت یا با استفاده از نوعی اشعه ایکس به نام هدایت فلوروسکوپی انجام دهند. قبل از شروع عمل به بیمار یادآوری میشود که مثانه خود را خالی کند. در حین پونکسیون کمری، بیمار یا ممکن است روی تخت معاینه به پهلو دراز بکشد و چانه خود را به سمت سینه و زانوها را به سمت شکم جمع کند یا اینکه ممکن است روی تخت بنشیند و دستان خود را روی تخت قرار دهد. در هر دو حالت، پشت قوس دار است تا به بازتر شدن فضاهای بین مهرههای کمر کمک شود. در ادامه، ناحیه کمر با محلول ضد عفونیکننده تمیز و با گاز استریل پوشانده میشود.
متخصص مغز و اعصاب با تزریق ماده بی حسکننده موضعی، پوست را بیحس میکند تا در هنگام کشیدن مایع مغزی نخاعی درد کمتری احساس شود. سپس، سوزن به فضایی که CSF در آن قرار دارد، وارد میشود. در حین وارد کردن سوزن، مقداری فشار احساس میشود. در حین وارد کردن سوزن، بیمار باید کاملاً بیحرکت باشد. مایع مغزی نخاعی، بعد از وارد کردن سوزن، شروع به چکیدن از آن میکند و مقدار کمی، حدود یک قاشق غذاخوری، در لولههای آزمایش جمعآوری میشود. پس از انجام عمل، سوزن برداشته میشود و گاز استریل روی محل تزریق گذاشته میشود و لولههای آزمایش به آزمایشگاه منتقل میشوند. اگر در حین عمل، بیمار احساس بیحسی، گزگز، سردرد یا سبکی سر کرد، باید پزشک اقدامات لازم را انجام دهد. ممکن است در حین پونکسیون کمری، فرد احساس ناراحتی کند. پزشک از تمام اقدامات ممکن استفاده میکند تا روش را در سریعترین زمان ممکن انجام دهد و هر گونه ناراحتی یا درد را به حداقل برساند.
اقدامات بعد از LP
کشیدن مایع مغزی نخاعی به کاهش بروز سردرد کمک میکند. تا زمانی که بیمار سر خود را بالا نیاورد، مجاز خواهد بود تا از یک طرف به طرف دیگر غلت بزند. اگر بیمار نیاز به ادرار دارد، ممکن است لازم باشد این کار را در تشتک و در مدت زمانی که نیاز است بدن به صورت صاف قرار گیرد، انجام دهد. پس از عمل، از بیمار خواسته میشود تا برای آبرسانی مجدد، مایعات اضافی بنوشد تا مایعاتی که در حین ضربه زدن به ستون فقرات خارج شده است، جبران شود و احتمال سردرد کاهش یابد. پس از بهبودی، ممکن است بیمار به بخش منتقل شود یا ترخیص گردد. اگر به بیمار اجازه مرخص شدن از بیمارستان داده شود، معمولاً پزشک به بیمار توصیه میکند تا بقیه روز را استراحت کند و در صورت بروز هرگونه ناهنجاری پزشک را مطلع سازد. از قبیل:
- بیحسی و گزگز پاها
- تخلیه خون یا درد در محل تزریق
- ناتوانی در دفع ادرار
- سردرد
- اگر سردرد بیش از چند ساعت بعد از عمل ادامه داشت، یا زمانی که موقعیت بیمار تغییر یافت، باید با پزشک مشورت شود.
مدت زمان انجام LP یا گرفتن مایع مغزی نخاعی
روش پونکسیون کمری برای کشیدن مایع مغزی نخاعی، معمولاً حدود 30 تا 45 دقیقه طول میکشد. اما، بعد از آن، باید حداقل برای ساعاتی بیمار در بیمارستان تحت نظر باشد. اگر مشکلی برای بیمار وجود نداشته باشد و یا دچار عوارض احتمالی نشود، میتواند از بیمارستان مرخص شود.
بررسی نتایج
متخصص مغز و اعصابی که روش LP را انجام میدهد، در اغلب موارد میتواند برخی از نتایج را فوراً به بیمار اعلام کند و آنها را توضیح دهد و برای تفسیر نتایج دیگر، حداقل برای 48 ساعت وقت لازم است. برخی از نتایج آزمایشها، میتواند در مواقع اضطراری و ظرف چند ساعت در دسترس قرار گیرد.
نکات مهم برای بهبودی پس از پونکسیون کمری
بیماری که در حال گذراندن دوره نقاهت بیماری خود پس از پونکسیون کمری است باید:
- یک روز بعد از انجام این روش آزمایش، پانسمانی که روی ناحیه کمری انجام شده است، برداشته شود.
- مایعات فراوان نوشیده شود. در برخی از افراد، مصرف نوشیدنیهای حاوی کافئین مانند قهوه، چای یا کوکا، میتواند در تسکین سردرد کمککننده باشد.
- داروهای مسکن مانند پاراستامول به دستور پزشک مصرف شود.
- تا 24 ساعت پس از عمل، بیمار از انجام رانندگی خودداری کند.
- حداقل برای یک هفته از انجام تمرینات ورزشی سنگین اجتناب شود.
نتیجهگیری و جمعبندی
در این مقاله، با روش کشیدن مایع مغزی نخاعی یا پونکسیون کمری، نحوه انجام آن و دلایل استفاده از این روش آشنا شدیم. همانطور که گفته شد، این روش، نوعی روش تشخیصی برای بسیاری از بیماریها و اختلالات از جمله مننژیت، سندرم گیلن باره، آنسفالیت، هیدروسفالی و بسیاری از بیماریهای دیگر محسوب میشود. همچنین، برای سنجش گلبولهای قرمز و سفید خون، پروتئین و گلوکز و بررسی عفونتهای احتمالی مختلف از این روش استفاده میشود. خطرات بالقوه این روش بسیار پایین است. اما، همانند هر روش دیگری، روش LP نیز مزایا و معایبی دارد. توصیه میشود در صورت بروز عوارض احتمالی به متخصص مغز و اعصاب مراجعه شود.
