هیدروسفالی چیست ؟

هیدروسفالی عارضه‌ای است که طی آن مایع نخاعی در بطن‌های مغزی جمع می‌شود، درنتیجه به مغز فشار وارد می‌کند و اندازه حفره‌های بطنی را افزایش می‌دهد. در اثر این فشار و تجمع مایع نخاعی، بسیاری از عملکردهای مغز مختل می‌شود و بافت‌های آن آسیب می‌بیند. آنچه لازم است درباره این بیماری بدانید اینکه در هر سنی ممکن است رخ دهد، اگرچه نوزادان و کهنسالان بالای 60 سال بیشتر به آن دچار می‌شوند. درمان این بیماری با توجه به سطح آسیب‌دیدگی و پیشروی علائم متغیر است، اما گاهی با استفاده از جراحی می‌توان مایع مغزی نخاعی را در سطح طبیعی در مغز بازیابی و حفظ کرد.

هیدروسفالی چیست ؟

هیدروسفالی یا آب آوردن مغز بیماری است که ناشی از افزایش حجم مایع مغزی نخاعی داخل مغز و بطن های مغزی است و باعث فشار بر روی بافت‌های اطراف مغز می‌شود. علائم آن شامل سردرد، تهوع، استفراغ، کاهش حافظه، بی‌حسی و ضعف عضلات است. درمان هیدروسفالی ممکن است شامل جراحی، داروها و درمان‌های پشتیبانی باشد.

برای توضیح دقیق‌تر درباره بیماری هیدروسفالی بهتر است مفهوم این کلمه را ریشه‌یابی کنیم. خوب است بدانید که این عبارت یونانی از دو کلمه hydro به معنای آب و cephalus به معنای سر تشکیل شده است. شاید شما هم از قدیمی‌ترها شنیده باشید که پس از به دنیا آمدن یک نوزاد تاکید داشتند که سر او نباید ضربه بخورد چون نرم است و ممکن است مغز، آب بیاورد!

 

اگرچه این ادعا به زعم بسیاری پیش پا افتاده و عوامانه بود، اما امروزه پزشکی مدرن ثابت کرده است که حقیقت دارد! منظور از آب همان تجمع غیرعادی مایع نخاعی در مغز است. مایعی شفاف که در پزشکی با علامت (CSF) شناخته می‌شود و سرتاسر مغز و نخاع را احاطه کرده است. کاربرد این مایع در مغز چنین است که مواد مغذی را به بخش‌های مختلف مغز می‌رساند و مواد زائد را از بین می‌برد. بدین ترتیب وجود آن برای حفاظت مغز در برابر آسیب ضروری است.

 

نحوه عملکرد آن به این صورت است که بدن به‌صورت مداوم و روزانه، مایع نخاعی مورد نیاز خود را تولید می‌کند و سپس این مایع در جریان خون جذب می‌شود. اما چه زمانی هیدروسفالی ایجاد می‌شود؟ زمانی که تولید یا جذب این مایع شفاف موسوم به CSF مختل شود، در نتیجه مایع بیشتری تولید می‌شود بدون اینکه جذب شود، مسیر آن مسدود می‌شود و در بطن‌ها تجمع پیدا می‌کند. این تجمع باعث بزرگ شدن بطن‌ها می‌شود و در داخل سر فشار ایجاد می‌کند، این فشار مغز را از عملکرد صحیح باز می‌دارد. در این حالت در علم پزشکی تشخیص ابتلا به هیدروسفالی داده می‌شود.

 

انواع هیدروسفالی

تا کنون شش نوع از این بیماری توسط محققان کشف و به ثبت رسیده است:

1. هیدروسفالی ارتباطی

هرگاه مایع شفاف نخاعی تولید شود، اما جذب آن به درستی اتفاق نیفتد یا مسیر گردش آن مسدود شود از آن به نوع ارتباطی یاد می‌کنند. زیرا CSF همچنان بین بطن‌ها جریان دارد. عامل اصلی بروز این عارضه را باید ضخیم شدن غشاء عنکبوتیه عنوان کرد.

2. هیدروسفالی انسدادی

این نوع از بیماری را غیر ارتباطی نیز می‌نامند، زیرا مسیر جریان پیدا کردن مایع مغزی از بطن مسدود شده است و مانعی بر سرراه آن وجود دارد.

3. هیدروسفالی با فشار طبیعی (NPH)

این نوع از انواع هیدروسفالی که بیشتر در افراد مسن دیده می‌شود به این نحو است که تجمع CSF باعث بزرگ شدن بطن‌ها شود، اما فشار کمی ایجاد کند و علائم به مرور زمان بروز پیدا کنند.

4. هیدروسفالی تحت فشار

به حالتی از بیماری گفته می‌شود که تجمع مایع مغزی باعث بزرگ شدن بطن به همراه فشار زیاد باشد.

5. هیدروسفالی ناشی از آسیب به مغز

در این نوع از بیماری که از آن به هیدروسفالی اکتسابی نیز یاد می‌کنند، عواملی مانند سکته مغزی یا آسیب شدیدی به سر بروز پیدا کرده است که باعث می‌شود تا مقدار و جریان CSF دچار اختلال شود.

6. هیدروسفالی مادرزادی

این نوع از بیماری به این علت مادرزادی تلقی می‌شود که از هنگام جنینی یا هنگام تولد بروز می‌کند. توجه داشته باشید که علت اصلی بروز این نوع بیماری در نوزادان هنوز مشخص نیست و نمی‌توان وراثت را علت ابتلا برشمرد.

عوامل ایجاد بیماری هیدروسفالی چیست؟

وقتی از عوامل ایجاد بیماری هیدروسفالی سخن به میان می‌آوریم، باید نوع انتسابی و اکتسابی و بازه سنی مبتلایان را از هم تفکیک کنیم. اگرچه هنوز علت دقیق ابتلای نوزادان یا جنین به این بیماری مشخص نیست، اما تا امروز عوامل متعددی شناخته شده‌اند که می‌توانند در بروز علایم این بیماری نقش داشته باشند. از جمله آن می‌توان به عوارض زایمان زودرس مانند خونریزی داخل بطنی یا ابتلای مادر به انواع عفونت‌های دوران بارداری مانند سرخجه اشاره کرد که نتیجه‌ای جز ایجاد التهاب در بافت مغز جنین را در پی ندارند. اما در دیگر افراد و در نوع هیدروسفالی اکتسابی عواملی مانند تومور مغزی ، مننژیت، سکته مغزی ، آسیب به سر یا عفونت‌های مغز و نخاع در بروز علائم نقش دارند.

علائم هیدروسفالی چیست؟

علائم ابتلا به این نوع بیماری از فردی با فرد دیگر متفاوت است، زیرا علاوه بر سن که در نوع بروز علائم نقش دارد، سطح تحمل مغز هر فرد در برابر فشار ناشی از تجمع مایع CSF نیز متفاوت است. ناگفته نماند که با توجه به میزان پیشروی بیمار، فرد مبتلا علائم متفاوتی را درک می‌کند.

به‌طورکلی باید گفت نوزادان مبتلا به هیدروسفالی معمولا دارای سرهایی بزرگ، منطقه نرم برآمده در میانه سر و مردمک رو به پایین هستند و دچار خواب‌آلودگی مزمن و استفراغ شدید می‌شوند. در افراد بزرگتر چنانچه مشکلات بینایی، مشکل عدم تعادل، استفراغ، سردرد، از دست دادن حافظه کوتاه مدت و تاخیر در رشد رخ دهد، یکی از احتمالاتی که پزشک معالج باید در نظر بگیرد و آن را بررسی کند، هیدروسفالی است. در افراد سالخورده بی‌اختیاری مثانه، مشکلات تعادل، زوال عقل و فراموشی ممکن است از علائم ابتلا به این بیماری باشد.

پزشک چگونه متوجه ابتلای بیمار به هیدروسفالی می‌شود؟

تشخیص هیدروسفالی تنها از طریق ارزیابی دقیق عصبی امکان‌پذیر است. برای تحقق این موضوع پزشک معالج، انجام تصویربرداری از مغز را به بیمار تجویز خواهد کرد. بنابراین فرد باید برای انجام سونوگرافی، سی تی اسکن یا ام‌آر‌آی آماده شود. به‌غیر از موارد گفته شده جراح مغز و اعصاب از طریق بررسی نمونه برداری از مایع نخاعی موسوم به پونکسیون کمری، اندازه‌گیری فشار داخل جمجمه‌ای از طریق مانیتور موسوم به ICP و بررسی عصب بینایی در پشت چشم تحت عنوان معاینه فوندوسکوپی تلاش می‌کند ابتلا یا عدم ابتلا به هیدروسفالی را اثبات کند.

با سردرد ناشی از هیدروسفالی چه کنیم؟

افراد مبتلا به هیدروسفالی در شب بیشتر دچار سردرد و علائم بیماری می‌شوند، توضیح اینکه در حالت خوابیده امکان جریان پیدا کردن مایع نخاعی به‌حداقل می‌رسد و بیمار سطح وسیع‌تری از بیماری را تجربه می‌کند. چند دقیقه نشستن و سپس مجددا به خواب رفتن می‌تواند علائم بیماری را تا حدودی مرتفع کند.

آیا هیدروسفالی قابل درمان است؟

باید بگوییم که متاسفانه هنوز هیچ راه دارویی برای درمان این بیماری وجود ندارد و تنها جراحی است که می‌تواند هیدروسفالی را از بین ببرد. در نظر داشته باشید که این بیماری را نباید به حال خود رها کرد، زیرا امکان بهبود به خودی خود وجود ندارد و اگر رها شود قطعا بیمار دچار مرگ خواهد شد. با این حال با اشتفاده از جراحی می‌توان این بیماری را کنترل و درمان کرد.

 

یک فرد مبتلا به هیدروسفالی چقدر زنده می‌ماند؟

این بیماری کشنده نیست، به عبارت دقیق‌تر اگر معاینات روتین پزشکی به موقع انجام شود، خطری بیمار را تهدید نمی‌کند. اما یک نکته بسیار مهم وجود دارد و آن هم تشخیص به موقع بیماری و درمان اولی است. حتی نوزادانی که به این بیماری دچار شوند، تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند و تا یک سالگی دوام بیاورند، مانند دیگر کودکان زندگی خواهند کرد. پس از جراحی و درمان، افراد زندگی عادی و طبیعی خود را از سر خواهند گرفت و مشکلی از این بابت وجود ندارد.

انواع درمان موجود برای بیماری هیدروسفالی کدام است؟

همان‌طور که گفتیم تنها راه درمان هیدروسفالی جراحی است و جراحی به دو شیوه امکان‌پذیر است:

جراحی و شانت گذاری

در این روش از درمان هیدروسفالی، پزشک جراح یک لوله پزشکی به نام شانت را برای انتقال دادن مایع مغزی مورد استفاده قرار می‌دهد. لوله با قابلیت انعطاف‌پذیری، CSF را به جایی انتقال می‌دهد که قابلیت جذب ان وجود داشته باشد.

جراحی ونتریکولوستومی بطن سوم

در این نوع جراحی که معمولا برای درمان هیدروسفالی غیر ارتباطی و انسدادی استفاده می‌شود و برای مبتلایان بالای دو سال کاربرد دارد، یک مسیر جانبی و فرعی در انتهای بطن سوم باز می‌شود تا CSF تخلیه شود. همان‌طور که پیشتر گفتیم هیدروسفالی در برخی افراد به علت انسداد مسیر باریک بین بطن سوم و چهارم به‌وجود می‌آید که با این شیوه قابل درمان است.

مراقبت‌های بعد از جراحی هیدروسفالی

همان‌قدر که دانش و مهارت پزشک معالج برای یک جراحی موفق حائز اهمیت است، نوع نگهداری از بیمار پس از طی کردن عمل جراحی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. به‌طور‌کلی لازم است تا طبق دستور پزشک به بیمار داروهای ضد درد بدهید، از خوراندن غذا به صورت منظم به بیمار غافل نشوید و محل برش را هر روز با صابون ملایم بشویید. در ارتباط بودن با پزشک و گزارش مداوم هرگونه تغییر حال احتمالی می‌تواند پروسه درمان را تکمیل کند.

چه مدت پس از جراحی طول می‌کشد تا فرد به زندگی عادی برگردد؟

همان‌طور که افراد سطح تحمل متفاوتی در برابر بیماری دارند و علائم از فردی به فرد دیگر متفاوت است، مدت زمانی که پس از جراحی طی می‌کنند تا به زندگی عادی برگردند نیز یکسان نیست. بنابراین غیرمعمول نیست که فردی پس از قرار گرفتن تحت جراحی هیدروسفالی، ظرف مدت یک هفته توان از دست رفته را بازیابد و به کار و زندگی عادی برگردد یا مدرسه برود. و این زمان برای بیمار دیگری یک ماه طول بکشد. به طور کلی پس از 4تا 6 هفته، دوران نقاهت به پایان می‌رسد.

رژیم غذایی مناسب بیماران هیدروسفالی چیست؟

مبتلایان به هیدروسفالی باید بخش قابل توجهی از توان خود برای مقابله با بیماری یا بهبود پس از جراحی را از غذایی که می‌خورند دریافت کنند، بنابراین رژیم غذایی که طبق آن عمل کنند بسیار حائز اهمیت است. افراد مبتلا به این بیماری یا درمان‌شدگان باید مصرف زیاد روغن زیتون فوق بکر را به جای سایر چربی‌ها و روغن‌ها جایگزین کنند. همچنین از میوه و سبزیجات تازه و حبوبات و غلات بیشتر استفاده کنند، مصرف ماهی را افزایش دهند و تا جایی که می‌توانند مصرف دیگر گوشت‌ها را به حداقل برسانند. همچنین لازم است تا این افراد از لبنیات در حد کم استفاده کنند و مشروبات الکلی را کنار بگذارند.

فعالیت‌های ممنوع برای افرادی که تحت عمل جراحی هیدروسفالی قرار گرفته‌اند

افرادی که تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند، همواره بیم دارند که نکند در اثر انجام برخی فعالیت‌ها مانند رقص یا ورزش دچار مشکل شوند. در برابر این موضوع باید بگوییم، ورزش برای همه لازم است، اما شاید بد نباشد ملاحظاتی را در نظر بگیرید. بهتر است افرادی که جراحی شانت‌گذاری را پشت سر گذاشته‌اند به سراغ ورزش‌های رزمی که با سر و گردن سر و کار دارد، نروند. زیرا لوله شانت در کنار سر و گردن قرار دارد و ممکن است مورد ضربه و ترک خوردگی قرار بگیرد. همچنین افرادی که در گذشته به هیدروسفالی دچار بوده‌اند، بهتر است ژیمناشتیک بازی نکنند، زیرا در حالت وارونگی بدن، شانت نمی‌تواند مایع مغزی را تخلیه کند. ما نمی‌گوییم شنا برای بیماران گذشته مضر است، اما بهتر است حتما همراه با یک دوست شنا کنید و از رفتن به اعماق یا غواص بپرهیزید. هرگز به‌تنهایی شنا نروید. در عین حال باید بدانید ورزش‌هایی مانند فوتبال، بسکتبال، اسکیت و… خطر جدی برای شما ندارند، بااین حال تنها کسی که بر پرونده پزشکی شما به‌طور کامل مشرف است، پزشک معالج شماست؛ پیش از هر کاری با او مشورت و فقط طبق توصیه او عمل کنید.

 

نتیجه گیری و جمع بندی

بسیاری از افرادی که سابقه ابتلا به هیدروسفالی را دارند، با قرار گرفتن تحت عمل جراحی و معاینه دقیق پزشک و مراقبت‌های بعدی، زندگی عادی را از سر گرفته‌اند. اگرچه آستانه تحمل هر فرد، واکنش بدن‌ها به جراحی، ابزارهای پزشکی و سن و سال افراد نتایج متفاوتی را به‌بار می‌آورد، بااین حال چنانچه کودکی مبتلا به این بیماری باشد، با اختلالات رشد و مشکلات جسمی متعددی مواجه می‌گردد که باید به موقع و با بهترین شیوه درمان شود. لازم است تا اطلاعات خود درباره این بیماری را بالا ببرید و مطمئن‌ترین روش برای درمان کودک خود را در پیش بگیرید. همچنین باید بدانید که این بیماری می‌تواند یک چالش جدی پزشکی، مالی و زندگی شخصی ایجاد کند، به‌طوری‌که لازم باشد مداوما یک نفر شما را تحت نظر داشته باشد تا در صورت لزوم کمکتان کند. بنابراین اگر به‌دنبال زندگی مستقل هستید، بهتر است تجدید نظر کنید.