قاعده جمجمه ناحیه شلوغ و پیچیده‌ با سوراخ‌های مختلف است که نخاع، بسیاری از رگ‌های خونی و اعصاب از آن عبور می‌کنند. هرگونه ناهنجاری در قسمت قاعده جمجمه می‌تواند عوارض و مشکلاتی را برای بیمار ایجاد کند که در برخی موارد تنها راهکار درمانی آن، جراحی قاعده جمجمه است. در این مطلب با این راهکار درمانی بیشتر آشنا می‌شویم.

قاعده جمجمه چیست ؟

بسیاری از ساختارهای حیاتی بدن از قبیل عروق خونی و اعصاب مهم، از قاعده جمجمه خارج و یا به آن وارد می‌شوند. قاعده جمجمه، مغز را از چشم‌ها، بینی، گوش‌ها و دیگر ساختارهای صورت مجزا می‌کند. جایی که از بالای ابروها شروع و به سمت پایین کشیده می‌شود و به پشت گردن، جایی که فورامن مگنوم قرار دارد، ختم می‌شود. کف جمجمه از جلو به عقب به سه ناحیه‌ی: حفره جمجمه قدامی، حفره جمجمه میانی و حفره جمجمه خلفی که شامل ساقه مغز و مخچه است، تقسیم می‌شود. ساقه مغز رابط بین مغز و نخاع و شامل اعصابی است که در کنترل تنفس، فشار خون، حرکات چشم و بلع نقش دارند. ساقه مغز از طریق فورامن مگنوم به نخاع متصل می‌شود و مخچه که در پشت فورامن مگنوم قرار دارد با هماهنگی و تعادل درگیر است.

 

پیچیدگی قاعده جمجمه این واقعیت را نشان می‌دهد که هر یک از مناطق آن در سطح متفاوتی قرار دارند. وقتی فردی ایستاده و به جلو نگاه می‌کند، حفره جمجمه قدامی، در بالاترین و حفره جمجمه خلفی در پایین‌ترین سطح است. به لحاظ تاریخی، دسترسی به قاعده جمجمه، همیشه کار دشواری بوده است. در نتیجه، درمان هر گونه ناهنجاری‌های مغزی که در این ناحیه رخ می‌دهد را به همان نسبت دشوار کرده است. اما، پیشرفت‌ها در زمینه جراحی و بهبود روش‌های تصویربرداری عصبی، تشخیص هر گونه ناهنجاری‌های قاعده جمجمه را برای جراحان مغز و اعصاب قابل دسترسی و درمان کرده است.

علائم ناهنجاری در قاعده جمجمه

علائم احتمالی زیادی برای هر گونه رشد یا ناهنجاری در ناحیه قاعده جمجمه امکانپذیر است. علائم به اندازه، نوع و محل رشد یا ناهنجاری بستگی دارد و ممکن است شامل یک یا چند مورد از موارد زیر باشد:

• درد و یا ضعف در صورت
• سردرد
• سرگیجه
• مشکلات بینایی
• بی‌حسی
• از دست دادن شنوایی یا احساس زنگ در گوش
• احتقان بینی یا عفونت‌های مکرر سینوسی

 

تشخیص ناهنجاری‌ در ناحیه قاعده جمجمه

تشخیص هر گونه ناهنجاری‌ در ناحیه قاعده جمجمه، بر اساس علائم و معاینات بالینی جراح مغز و اعصاب انجام می‌شود. از آنجایی که این ناحیه به طور مستقیم قابل مشاهده نیست، انجام معاینات و مطالعات تصویربرداری بخش مهمی از روش تشخیصی محسوب می‌شوند:

 

 

• با مطالعات تصویربرداری از مغز و انجام آزمایش‌های ویژه‌ای مانند ام آر آی (تصویربرداری تشدید مغناطیسی) ، MRA (آنژیوگرام رزونانس مغناطیسی) ، PET (توموگرافی گسیل پوزیترون) و سی تی اسکن (توموگرافی کامپیوتری) تصاویری از جمجمه ایجاد می‌شود که می‌تواند به پزشکان کمک کند تا هر گونه رشد یا ناهنجاری احتمالی را مشاهده و تشخیص دهند.
• انجام بیوپسی از طریق برداشتن تکه کوچکی از رشد بافت‌های غیرطبیعی در قاعده جمجمه و مشاهده آن در زیر میکروسکوپ، روش تشخیصی دیگری است که متخصصان پزشکی از آن استفاده می‌کنند. بیوپسی، با استفاده از آندوسکوپی و از طریق عبور از بینی و سینوس‌ها انجام شود.
• تست‌های تشخیصی دیگری که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد، شامل بررسی تعادل، اعصاب جمجمه، فعالیت عضلات، بینایی و شنوایی است. مطالعات یا اسکن در سایر نواحی و سیستم‌های بدن نیز ممکن است انجام شود.

جراحی قاعده جمجمه در چه مواردی استفاده می‌شود؟

جراحی قاعده جمجمه زمانی انجام می‌شود که پزشک ناهنجاری مغزی را در نزدیکی قاعده جمجمه تشخیص دهد. جراحان مغز و اعصاب، ابتدا از گزینه‌های محافظه‌کارانه مانند دارو استفاده می‌کنند. اما اغلب، جراحی، درمان اولیه‌ در رفع بسیاری از ناهنجاری‌ها است. در واقع، جراحی برای برداشتن یا ترمیم هر گونه ناهنجاری یا توده‌های غیرسرطانی و سرطانی که در زیر مغز، قاعده جمجمه یا چند مهره بالای ستون فقرات ایجاد شده است،  انجام می‌شود. برخی از شرایطی که ممکن است با جراحی قاعده جمجمه درمان شوند، عبارتند از:

 

• کیست‌هایی که از بدو تولد در فرد ایجاد شده‌اند.
• آبسه مغزی
• تومورهای هیپوفیز
• مننژیوم مغزی
• کوردوما (نوعی تومور استخوانی که رشد آهسته دارد و اغلب در قاعده جمجمه یافت می‌شود).
• نورالژی
• کرانیوفارنژیوم (رشد بافتی که در نزدیکی غده هیپوفیز ایجاد می‌شود).
• کرانیوسینوستوز (وضعیتی که در آن استخوان‌های جمجمه نوزاد خیلی زود بسته می‌شود و باعث ایجاد مشکلاتی در رشد مغز و شکل جمجمه می‌گردد).
• نشت مایع مغزی نخاعی
• آنوریسم مغزی (ناحیه ضعیف و برآمده در یکی از رگ‌های خونی مغز)
• ناهنجاری‌های شریانی وریدی
• هیدروسفالی

 

انواع جراحی قاعده جمجمه

از آنجایی که دسترسی به این ناحیه برای پزشک جراح مغز و اعصاب بسیار دشوار است، جراحی قاعده جمجمه معمولاً به دو روش اصلی انجام می‌شود. انتخاب روش بستگی به محل ناهنجاری، دارد. جراحی قاعده جمجمه به تیمی از متخصصان شامل جراحان گوش و حلق و بینی، جراحان فک و صورت، جراحان مغز و اعصاب و رادیولوژیست نیاز دارد. جراحی قاعده جمجمه را می‌توان با بالاترین استانداردهای ایمنی و اثربخشی با هر یک از دو روش زیر انجام داد.

1. کرانیوتومی

روش جراحی باز که در آن بخش‌هایی از جمجمه به طور موقت برداشته می‌شود تا جراح مغز و اعصاب به مغز دسترسی داشته باشد. برای برخی از ناهنجاری‌های مغزی، این روش اکنون می‌تواند با استفاده از تکنیک‌های کم‌تهاجمی انجام شود و اندازه برش‌ها و سوراخ‌های جمجمه به حداقل برسد. در این نوع جراحی، جراح ممکن است برش‌هایی را در ناحیه صورت و جمجمه ایجاد کند. ممکن است لازم باشد قسمت‌هایی از استخوان برداشته شود تا دسترسی به تومور یا بافت‌های ناهنجار امکانپذیر گردد. امروزه، برای این نوع جراحی اغلب از میکروسکوپ اتاق عمل استفاده می‌شود.

در کرانیوتومی چه اتفاقاتی رخ می‌دهد؟

جراح مغز و اعصاب با ایجاد برش بر روی پوست سر که معمولاً در نزدیکی محلی که ناهنجاری قاعده جمجمه قرار دارد، جراحی را آغاز می‌کند و سپس با ظرافت، پوست و ماهیچه را جدا می‌کند تا جمجمه نمایان شود. آنگاه به طور موقت،  فلپ استخوان را برمی‌دارد و سوراخ کوچکی در جمجمه ایجاد می‌کند. همه این کارها به تخصص و مهارت پزشک نیاز دارد. از طریق سوراخ ایجاد شده، سخت شامه قابل مشاهده است.

جراح مغز و اعصاب از قیچی جراحی برای ایجاد برش در سخت شامه استفاده می‌کند تا بتواند مغز را مشاهده کند. با مشاهده مغز، جراح مغز و اعصاب می‌تواند با مهارت خاص خود اقدام به ادامه روند جراحی نماید. ظرفیت جمجمه با ساختارهای شکننده‌ای مانند بافت مغز، اعصاب و عروق خونی تکمیل شده است و فضای کمی برای قرار دادن ابزار دارد.

جراح مغز و اعصاب، از میکروسکوپ و فناوری‌های تخصصی بهره می‌برد تا دید واضحی از ساختارهای مغز داشته باشد و دقیقاً به همان قسمت ناهنجاری مغز دسترسی یابد. استفاده از روش‌های تصویربرداری MRI و CT اسکن به همراه استفاده از فناوری‌های کامپیوتری برای تولید تصاویر سه بُعدی از مغز، به پزشک کمک می‌کنند تا تسلط بهتری به روند جراحی داشته باشند.

2. جراحی ترانس اسفنوئیدال

روشی کم تهاجمی که در آن جراحی از طریق سوراخ‌های بینی یا از داخل دهان و به کمک آندوسکوپ انجام می‌شود. در این روش، برش‌های بسیار کوچکی ایجاد می‌شود که معمولاً قابل مشاهده نیستند. جراح ممکن است سوراخ کوچکی در داخل بینی ایجاد کند و به کمک لوله آندوسکوپ، زائده را خارج نماید. با استفاده از MRI، این اطمینان برای پزشک فراهم می‌شود که آیا تمام قسمت موردنظر تومور برداشته شده است یا خیر.

در جراحی ترانس اسفنوئیدال چه اتفاقاتی رخ می‌دهد؟

بر خلاف کرانیوتومی، جراحی ترانس اسفنوئیدال معمولاً نیازی به برش‌های قابل مشاهده ندارد و برش‌ها بسیار کوچک هستند. جراح، با عبور لوله‌ آندوسکوپ از طریق یکی از سوراخ‌های بینی و سپس باز کردن سینوس اسفنوئید در پشت حفره بینی، جراحی را آغاز می‌کند. آندوسکوپ و میکروسکوپ متصل به آن، بزرگنمایی لازم را برای جراح فراهم می‌کند تا میدان دید جراح افزایش و بهبود یابد. همچنین با استفاده از تکنیک‌های استریوتاکتیک، طرحی سه بعدی و با بالاترین دقت از اعصاب، ساختارهای مغز و رگ‌های خونی برای پزشک فراهم می‌شود تا هر گونه ناهنجاری مغزی را به دقت برطرف نماید.

• اگرچه روش ترجیحی جراحی قاعده جمجمه، روش آندوسکوپی است، اما جراحی باز نیز به عنوان گزینه درمانی توسط متخصصان مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سایر روش‌های درمانی

علاوه بر جراحی آندوسکوپی و باز، بسته به نوع رشد یا ناهنجاری که در قاعده جمجمه وجود دارد،  ممکن است یکی از درمان‌های زیر نیاز باشد:

• شیمی درمانی: داروهای شیمی درمانی برای درمان ضایعات ناشی از سرطان تجویز می‌شوند.
• پرتو درمانی. درمان با اشعه ایکس ممکن است برای کنترل رشد بافت‌هایی در قاعده جمجمه استفاده شود که نمی‌توان آن‌ها را به طور کامل با جراحی برداشت نمود.
• رادیوسرجری. استفاده از نوع خاصی از پرتودرمانی که در آن از پرتوهای دقیق اشعه ایکس برای هدف قرار دادن هر گونه بافت در حال رشد در قاعده جمجمه استفاده می‌شود، شیوه دیگری از پرتو درمانی است.
• درمان با پرتو پروتون. درمان با پرتو پروتون، نوع دیگری از پرتودرمانی است که با دقت بیشتر و دوز بالاتر برای حذف تومورها طراحی شده است. این شیوه درمانی، جدیدترین روش رادیوتراپی است که در آن از ذرات پُر انرژی استفاده می‌شود و عوارض جانبی کمتری دارد. همچنین، رادیوتراپی با یون کربن نوع دیگری از شیوه‌ درمانی است.
• درمان غدد درون ریز. از این دسته از داروها برای افزایش یا کاهش برخی هورمون‌ها استفاده می‌شود.
• ایمونوتراپی. این داروها، سیستم ایمنی را برای هدف قرار دادن و حذف سلول‌های تومور تحریک می‌کنند.

آمادگی برای انجام جراحی قاعده جمجمه

علاوه بر حضور جراحان مغز و اعصاب در تیم جراحی، معمولاً متخصصان دیگری از جمله چشم‌پزشک، جراح سر و گردن، متخصص گوش و حلق و بینی، جراح پلاستیک و جراح فک و صورت و… حضور دارند. در هر دو نوع روش جراحی قاعده جمجمه، بیمار نیاز به بیهوشی عمومی دارد تا در حین عمل احساس درد نکند.

توصیه‌های قبل از جراحی قاعده جمجمه

• بیمار باید در مورد مصرف هر گونه دارو یا مکمل، با پزشک خود مشورت کند. زیرا، مصرف برخی داروها یا مکمل‌ها مانند وارفارین و آسپرین می‌تواند خونریزی در حین عمل را افزایش دهد.
• در مورد هر گونه حساسیت به غذا یا دارو، بهتر است به پزشک اطلاع داده شود.
• به دلیل آنکه در حین جراحی از بیهوشی عمومی استفاده می‌شود، بیمار باید حداقل 6 ساعت از خوردن و آشامیدن اجتناب کند.
• اگر پزشک مصرف برخی داروها را توصیه نمود، باید این کار با نوشیدن جرعه کوچک آب انجام شود.

 

اقدامات بعد از جراحی قاعده جمجمه

پس از جراحی قاعده جمجمه، بیمار باید تحت مراقبت تیم پزشکی که جراحی را انجام داده‌اند، قرار گیرد. هدف متخصصان این است که بیمار پس از انجام جراحی، بتواند به فعالیت‌های عادی زندگی روزمره خود بازگردد. برخی از افراد ممکن است پس از جراحی، به درمان مداوم از جمله رادیوتراپی، رادیوسرجری و پرتو درمانی نیاز داشته باشند. بسیاری دیگر ممکن است به تصویربرداری مکرر نیاز داشته باشند تا پزشک از عدم رشد توده یا بافت در آن ناحیه اطمینان حاصل کند. از آنجا که این نوع جراحی می‌تواند بسیار استرس‌زا باشد، حمایت خانواده و اطرافیان بسیار مهم است.

• به طور معمول بیمارانی که تحت عمل جراحی ترانس اسفنوئیدال قرار می‌گیرند، یک یا دو روز در بیمارستان بستری و سپس مرخص می‌شوند. اما کسانی که تحت کرانیوتومی قرار می‌گیرند، معمولاً مدت طولانی‌تر یعنی حدود یک هفته بستری خواهند شد.
• برای بیمارانی که تحت عمل جراحی ترانس اسفنوئیدال قرار می‌گیرند، برای کاهش درد و گاهی حالت تهوع، دارو تجویز می‌شود و کسانی که تحت عمل کرانیوتومی قرار می‌گیرند، ممکن است از داروهای دیگری برای جلوگیری از تورم مغز و تشنج استفاده شود.
• بیمارانی که تحت عمل جراحی ترانس اسفنوئیدال قرار می‌گیرند، می‌توانند ورزش‌های سبک مانند شنا یا دویدن را حدود دو هفته پس از جراحی از سر گیرند و انجام ورزش‌های سنگین‌تر پس از حدود چهار هفته انجام می‌شود.
• به بیمارانی که تحت کرانیوتومی قرار می‌گیرند، توصیه می‌شود در صورت امکان، هر روز بلند شوند و راه بروند. اما تا زمانی که جراح مغز و اعصاب چنین فعالیتی را تأیید نکند، نباید ورزش را از سر بگیرند.
• کرانیوتومی نسبت به جراحی ترانس اسفنوئیدال، عمل تهاجمی‌تری محسوب می‌شود. بنابراین بهبودی فرد طولانی‌تر خواهد بود.
• پس از جراحی و بسته به نوع ناهنجاری‌ مغزی، در صورتی که علائم جدیدی پس از جراحی ایجاد شده باشد، بیمار باید با تیم پزشکی جراحی ملاقات داشته باشد تا روند بهبودی بیمار با جزئیات ارزیابی شود.
• نیاز بیمار به توانبخشی یا فیزیوتراپی، تا حد زیادی وابسته به ناهنجاری مغزی است که تحت درمان قرار گرفته است. معمولاً جراحی قاعده جمجمه، نیازی به توانبخشی یا فیزیوتراپی ندارد.