مغز از شبکه‌ای از نورون‌ها و سلول‌های مغزی تشکیل شده است که به طور همزمان با هم کار می‌کنند تا عملکردی تخصصی را انجام دهند. با پیشرفت در شاخه علوم اعصاب، امکان تجزیه و تحلیل نقشه مغز فراهم شده است و متخصصان پزشکی قادر به تعیین این موضوع هستند که آیا شبکه‌های عملکردی مختلف مغز در محدوده طبیعی کار می‌کنند یا خیر. نقشه مغزی به عنوان مرحله حیاتی در درمان محسوب می‌شود و پزشکان متخصص مغز و اعصاب آن را در هدایت درمان ضروری می‌دانند. ازاین‌رو، ابزار تشخیصی فوق‌العاده‌ای است که اطلاعات دقیقی را برای دریافت درمان مناسب ارائه می‌دهد. تصور کنید اگر پزشکتان دقیقاً نداند مشکل پزشکی شما چیست، امکان ارائه درمان مناسب هم وجود نخواهد داشت. اما، شاید بپرسید تعریف دقیق‌ نقشه مغزی و کاربرد آن چگونه است؟ برای آشنایی بیشتر با این روش تشخیصی، مطالعه این مطلب را پیشنهاد می‌کنیم.

تفاوت بین EEG و QEEG چیست؟

قبل از آشنایی با qEEG، لازم است به طور مختصر با نوار مغزی یا  الکتروانسفالوگرافی (EEG) آشنا شویم که کاربرد آن سنجش الگوهایِ الکتریکی، در سطحِ پوستِ ناحیه سر و انعکاس فعالیت قشر مغز است و معمولاً به عنوان امواج مغزی شناخته می‌شود. اما،  (qEEG) الکتروانسفالوگرافی کمّی است که در اصطلاح به آن نقشه‌ مغزی نیز می‌گویند و پیشرفتی در زمینه تجزیه، تحلیل و تفسیر بصری EEG است که می‌تواند به درک EEG و عملکرد مغز کمک کند و حتی آن را تقویت سازد. در واقع، در این روش، فعالیت ثبت‌شده EEG از ضبط چند الکترودی و با استفاده از رایانه پردازش می‌شود. داده‌های دیجیتال به صورت آماری تجزیه و تحلیل و با مقادیر مرجع مقایسه می‌شوند. در نهایت، EEG پردازش‌شده، معمولاً به نقشه‌های رنگی عملکرد مغز به نام «نقشه‌ مغزی» تبدیل می‌شوند.

 

بسیاری از افراد QEEG را با EEG اشتباه می‌گیرند، اما همانطور که گفته شد،  روش‌های متفاوتی برای بررسی فعالیت امواج مغزی هستند. EEG شامل داده خام امواج مغزی است و اغلب توسط متخصصان مغز و اعصاب برای تشخیص تشنج و فعالیت مغز قبل از تشنج استفاده می‌شود. QEEG تجزیه و تحلیل EEG در چندین مکان مختلف سر است که سپس برای ارائه نمایش بصری از عملکرد امواج مغزی پردازش می‌شود. برای توضیح بهتر نقشه مغزی یا QEEG بهتر است کاری که یک میکروب‌شناس در آزمایشگاه برای مشخص کردن اینکه کدام آنتی‌بیوتیک به بهترین وجه عفونتی را درمان می‌کند، تصور کنید. در واقع، نقشه مغز مشخص می‌کند که آیا علائمی که فرد آن را تحمل می‌کند از لحاظ عصبی به هم مربوط هستند یا خیر.

مزایای نقشه مغزی چیست؟

نقشه مغزی، فعالیت الکتریکی مغز را اندازه‌گیری می‌کند، این اندازه‌گیری‌ها با مقادیر هنجار مقایسه می‌شوند و نقشه توپوگرافی بصری ایجاد می‌کنند که به صورت فضایی مناطقی از مغز را تعریف می‌کند و عملکرد آن‌ها را در مقایسه با مقادیر هنجار اندازه‌گیری می‌نماید. مزایای نقشه‌برداری مغز شامل تشخیص قسمت‌های مختلف مغز، شناسایی علائم و علل ریشه‌ای آن‌ها، توسعه درمان‌های هدفمند و درک نحوه ارتباط مغز با بقیه بدن است. نقشه‌برداری مغز از چندین جهت مفید است، از جمله:

• شناسایی مشکلات شناختی و روانی
• نشان دادن اینکه چگونه الگوهای امواج مغزی را می‌توان بهبود بخشید
• ارائه اطلاعات ارزشمند برای ایجاد برنامه درمانی که ممکن است شامل تکنیک‌هایی مانند نوروفیدبک (ثبت امواج EEG با استفاده از بازخورد عصبی به فرد جهت بازتوانبخشی عملکرد مغز) جهت کمک به تعادل مغز باشد.
• ایجاد پروتکل درمانی که نواحی خاصی از مغز را که باعث علائم می‌شوند، مورد هدف قرار می‌دهد.
• تمایز ساختارهای مختلف در مغز که می‌تواند اطلاعات مناسبی را برای هدایت درمان ارائه دهد.
• درک نحوه ارتباط مغز با بقیه بدن که می‌تواند در درمان طیف گسترده‌ای از اختلالات مفید باشد.
• شناسایی علت اصلی برخی از علائم روانی یا فیزیولوژیکی
• ردیابی پیشرفت بیماری با درمان‌های مختلف

 

کاربرد نقشه مغزی

متخصصان، اطلاعات مشتق‌ شده از نقشه‌ مغزی را به عنوان ابزار بالینی و جهت ارزیابی عملکرد مغز و پیگیری تغییرات ناشی از آن که می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله نوروفیدبک یا دارو باشد،  تفسیر و استفاده می‌کنند. همچنین، استفاده از نرم‌افزار تحلیلی پیشرفته برای پردازش EEG/qEEG به پزشک این توانایی را می‌دهد تا تغییرات پویایی را که در سراسر مغز و در حین انجام وظایف پردازش شناختی رخ می‌دهد، مشاهده و تفسیر کند. این روش تشخیصی در تشخیص بیماری‌هایی از جمله اوتیسم و بیش فعالی مناسب است و به متخصصان اجازه می‌دهد تا روند بیماری را در مراحل اولیه و حتی در طول بیماری بررسی نمایند.

 

مزایا و معایب نقشه مغزی

ممکن است تصور شود که qEEG آزمایشی هزینه‌ بر است و یا هیچ مدرک علمی مبنی بر مزایای استفاده از آن وجود ندارد. درست است که qEEG هزینه‌بر است، اما مزایای بسیاری دارد. البته، انجام منظم آن بدون آنکه مزیت درمانی آن اثبات شود، بی‌معنا است. شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد استفاده از qEEG تأثیر درمانی مثبتی دارد. قوی‌ترین استدلال استفاده از qEEG در تشخیص صرع غیرتشنجی و بدون کاهش هوشیاری است. نقشه‌ مغزی، به عنوان روش تشخیصی مهم در ارزیابی بیماران مبتلا به اختلال کمبود توجه و اختلال بیش فعالی، اختلال اوتیسم، اختلالات یادگیری ، اضطراب ، افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه محسوب می‌شود. در اصل، فرآیند نقشه‌برداری مغز، پنجره‌ای غیرتهاجمی به عملکرد مغز فراهم می‌کند و به متخصصان مغز و اعصاب اجازه می‌دهد تا منبع علائم یا اختلال در تنظیم مغز را شناسایی کنند.

از طرف دیگر، معایب خاصی برای این روش تشخیصی مطرح نشده است. اما، عدم تسلط پزشک متخصص در خواندن و تشخیص اختلالات احتمالی نقشه مغزی و عدم تطابق آن با نقشه‌برداری مغزی در افراد سالم هم‌سال، می‌تواند از معایب این روش تشخیصی محسوب شود.

نقشه‌برداری مغز چگونه کار می‌کند؟

در نقشه مغزی، 19 حسگر روی سطح سر قرار می‌گیرند و فعالیت امواج مغزی در 19 ناحیه ثبت می‌شود. نقشه‌برداری مغز، روشی غیرتهاجمی و بدون درد است؛ دقیقاً مانند دماسنجی که فقط دمای بدن را ثبت می‌کند و تأثیری بر دمای بدن ندارد! در این روش تشخیصی، فقط فعالیت الکتریکی برای تجزیه و تحلیل ثبت می‌شود. نقشه مغزی ضبط‌شده، از طریق پایگاه داده که توسط FDA تایید شده است برای مقایسه با نتایج عادی پردازش می‌شود و به پزشک این امکان را می‌دهد تا هر ناحیه غیرطبیعی را که در طول درمان نوروفیدبک به توجه خاصی نیاز دارد، شناسایی کند. qEEG برای مقایسه فعالیت نقشه‌برداری مغزی فرد بیمار با فعالیت نقشه‌برداری مغزی فرد طبیعی که در همان گروه سنی قرار دارد، انجام می‌شود. از qEEG بر روی بیمارانی که علائم بیش فعالی یا اختلال طیف اوتیسم را نشان می‌دهند، استفاده می‌شود تا پزشک علت اصلی این علائم را در فرد تعیین کند.

نقشه مغزی تشخیص می‌دهد که آیا ناکارآمدی و یا بی‌نظمی در ناحیه‌ای از مغز وجود دارد یا خیر. گاهی اوقات، علائم ناشی از ناحیه یا مناطقی از مغز که کم کار هستند،  به صورت امواج مغزی بیش از حد آهسته مشخص می‌گردند که باعث اختلال در عملکرد و علائم می‌شود. در حالت دیگر، ممکن است در تعداد کمتری از بیماران، ناحیه یا مناطقی از مغز، بیش از حد تحریک شود و علائمی با امواج مغزی بسیار سریع را نشان ‌دهد. هر یک از این ناهنجاری‌ها، عملکرد طبیعی یا بهینه مغز را مختل می‌کنند و می‌توانند علائم بالینی ایجاد کنند.

نقشه مغزی و شبکه‌های مغزی

در مغز، شبکه‌های مغزی مختلفی برای تنظیم توجه، سازمان‌دهی، اولویت‌بندی، مدیریت زمان، حافظه، خلق و خو، پردازش زبان و درک نشانه‌های اجتماعی غیرکلامی وجود دارد که به ویژه در بیماری اوتیسم مهم هستند. این شبکه‌های مغزی مختلف، برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند تا مغز بتواند وظایف پیچیده را به روشی بهینه انجام دهد. نقشه مغزی چیزی شبیه به شرکتی با 19 مدیر در قسمت‌های مختلف است که همه آن‌ها برای حفظ عملکرد بهینه و کارآمد شرکت، نیاز به برقراری ارتباط و هماهنگی با یکدیگر دارند.

تحقیقات در علوم اعصاب نشان داده است که برای عملکرد بهینه مغز، ارتباطات عملکردی بین مناطق مختلف، مهم است. تجزیه و تحلیل qEEG، انسجام بین نواحی مختلف مغز را اندازه‌گیری می‌کند و سلامت یا عادی بودن ارتباطات عملکردی بین این مناطق از مغز را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، با استفاده از نقشه مغزی، میزان ارتباط نواحی مختلف مغز با یکدیگر سنجید می‌شود. به عنوان مثال، برای اینکه فردی خواننده خوبی باشد، لازم است تا بین شبکه‌های توجه، پردازش شنیداری و پردازش دیداری در مغز ارتباط کافی وجود داشته باشد!

 

چگونه از نقشه‌برداری مغز در درمان استفاده می‌شود؟

بر اساس آنالیز نقشه مغزی، پروتکل‌های نوروفیدبک توسعه یافته‌اند. این پروتکل‌ها، نشانه‌های خاص مرتبط با شبکه‌های عملکردی مغز را مورد هدف قرار می‌دهند. به عنوان مثال، اگر کودک مبتلا به بیش فعالی باشد و بر روی کارهای غیر ارجح تمرکز نداشته باشد، qEEG، ناهنجاری‌های قابل‌توجهی را در قسمت شبکه‌های توجه مغزی نشان می‌دهد. از این‌رو، از درمان نوروفیدبک جهت بهبود عملکرد و ارتباطات در مناطق ضعیف یا مختل‌شده مغزی و جهت بهبود ارتباطات بین شبکه توجه با سایر شبکه‌های مرتبط موردنیاز استفاده می‌شود تا عملکرد بهینه مغز جهت تمرکز، بهبود یابد. بدون نقشه‌برداری مغز، پزشک نمی‌تواند به درستی تشخیص دهد که آیا علائم عصبی هستند یا صرفاً روانی و یا رفتاری. اگر عصبی باشد، نقشه مغزی مشخص می‌کند که کدام الگوهای امواج مغزی و اتصالات عملکردی غیرطبیعی هستند و ناهنجاری در چه مکان‌هایی وجود دارد.

نقشه‌برداری مغز در افراد مبتلا به بیش فعالی و اختلال اوتیسم

علائم مشاهده شده در بیش فعالی و اختلال اوتیسم، اغلب نتیجه ارتباط اشتباه یا بی‌نظمی در شبکه مغزی خاص است. اما می‌تواند نتیجه ناتوانی برخی از شبکه‌ها برای انجام عملکردهای ذهنی پیچیده یا کنترل رفتاری و یا عاطفی باشد. اگرچه ارتباط اشتباه یا بی‌نظمی در شبکه مغزی می‌تواند در بیش فعالی قابل توجه باشد، اما این بی‌نظمی معمولاً در اختلال اوتیسم، حتی گسترده‌تر است و مغز به معنای واقعی کلمه به صورت هرج و مرج کار می‌کند و فاقد ارتباط مؤثر بین مناطق یا شبکه‌های مختلف است. این مشکل، باعث می‌شود کودک حتی تحت تأثیر خواسته‌های عادی قرار بگیرد. بیماران مبتلا به بیش فعالی با علائمی از جمله مشکل در تمرکز پایدار، تکمیل کار و غیره، عدم تعادل یا ناهنجاری‌های متفاوتی را در نقشه‌ مغزی نشان می‌دهند که منحصر به اختلال در تنظیم مغزشان است.

نقشه‌ مغزی در افراد مبتلا به اوتیسم، الگوهای انسجام یا اتصال غیرطبیعی را در نواحی زبانی مغز نشان می‌دهد. بنابراین، انتظار کاهش عملکرد رشد زبانی در کودکان اوتیسم دور از ذهن نیست و معمولاً نقص اصلی در بیماری اوتیسم محسوب می‌شود. معمولاً الگوهای امواج مغزی و اتصال غیرطبیعی در ناحیه خلفی راست مغز در کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال طیف اوتیسم مشاهده می‌شود. البته جای تعجب نیست، چون، این ناحیه از مغز، در درک نشانه‌های اجتماعی غیرکلامی و حالات چهره یا احساسات دیگران نقش دارد. این بخش از مغز، در کودکان مبتلا به اختلال اوتیسم، در اولویت بالایی برای تجزیه و تحلیل قرار دارد و اگر هرگونه عدم تعادل در نقشه مغزی مشاهده شود، باید درمان گردد.

چگونه نقشه مغز می‌تواند به سلامت روان کمک کند؟

یکی از بزرگ‌ترین نقاط ضعف در سلامت روان این است که اکثر پزشکان تشخیص را بر اساس نظرات بالینی و بدون استفاده از داده‌های عینی قرار می‌دهند. استفاده از نقشه مغزی، به عنوان ابزاری عینی، اطلاعات دقیقی را در مورد اینکه چه مناطقی از مغز کار می‌کنند یا دچار اختلال هستند، به پزشک ارائه می‌دهد.

آیا QEEG روشی ایمن است؟

از آنجایی که نقشه مغزی یا QEEG روش جدیدی محسوب می‌شود، ممکن است سؤالاتی در مورد اینکه آیا این روش تشخیصی می‌تواند به هر طریقی مضر باشد یا خیر، مطرح شود. پاسخ متخصصان منفی است! نقشه مغز به سادگی فعالیت الکتریکی سطحی مغز را اندازه‌گیری می‌کند و تجزیه و تحلیل داده‌ها از طریق رایانه انجام می‌شود. از طرفی، هیچ جزء رادیولوژیکی در این فرآیند وجود ندارد و فقط داده‌های امواج مغزی EEG دریافت می‌شود. اما، برای کسب نتایج دقیق فعالیت امواج مغزی، لازم است تا از ژل رسانایی و الکترودهایی که به خوبی به سر متصل می‌شوند، استفاده شود.

هزینه نقشه مغزی

هزینه نقشه مغزی با توجه به مراکز دولتی و خصوصی متفاوت است جهت دریافت اطلاعات با کلینیک مغز و اعصاب طبیب تماس بگیرید

نتیجه‌گیری و جمع بندی

در این مطلب با روش تشخیصی نقشه مغزی، مزایا و کاربردهای آن آشنا شدیم. این روش تشخیصی از اهمیت بسزایی در تشخیص بیماری‌هایی از جمله اختلال اوتیسم، بیش فعالی و… محسوب می‌شود و خاص هر فرد است؛ تا جایی که از آن به عنوان اثر انگشت مغز یاد می‌شود. برای بهبود اختلالات خاص مرتبط با علائم بیمار، پروتکل‌های نوروفیدبک متفاوت و خاصی برای هر فرد در نظر گرفته خواهد شد. از طرفی، با تجزیه و تحلیل نقشه‌های مغز، توسط متخصصان مغز و اعصاب باتجربه و توانمند، هزاران بیمار در مسیر درمانی صحیح قرار خواهند گرفت.