تشنج یک انفجار الکتریکی ناگهانی در سلول‌های مغزی است که سبب تغییر دفعی و یکباره در ماهیچه‌ها، رفتار، احساسات و سطح هوشیاری می‌شود.دلایل متعددی در ایجاد تشنج در بزرگسالان و کودکان دخیل‌اند و عوامل ایجاد این عارضه در هر فرد متفاوت است. اگرچه به علت از دست رفتن سطح آگاهی، دردی در هنگام Seizures احساس نمی‌شود، اما حتی مرگ پس از تشنج نیز به ثبت رسیده است.
پزشکان و متخصصین داخلی مغز و اعصاب کلینیک طبیب مرکز فوق تخصصی مغز و اعصاب تهران در خدمت شما بیماران گرامی هستند
تشنج چیست ؟
همان‌طور که در مقدمه نیز گفته شد به هر انفجار الکتریکی در مغز که یکباره اتفاق بیفتد و طی آن کنترل بخشی از رفتارها و احساسات، دشوار شود و از عهده فرد خارج گردد را تشنج یا Seizures گویند.
برای درک بهتر این تعریف باید گفت، سلول‌های عصبی یا همان نورون‌ها در مغز، تکانه‌های الکتریکی ایجاد، ارسال و دریافت می‌کنند و از این طریق سلول‌های مغزی به ایجاد ارتباط با اعضای دیگر بدن، یکدیگر و محیط می‌پردازند. هر آن‌چیز که این ارتباط را قطع کند، باعث ایجاد و دلیل تشنج در کودکان و بزرگسالان می‌شود.
تشنج دائمی با فاصله ۲۴ ساعت را که علت مشخصی برایش پیدا نشود، صرع می‌گویند. صرع، شایع‌ترین علت تشنج است؛ در واقع هر آن کس که به صرع مبتلا شود، قطعاً تشنج می‌کند، اما هرکس که تشنج کند، الزاماً صرع ندارد. گاهی علت Seizures را باید در جهش‌های ژنتیکی جست.
زمان تشنج غالباً بین ۳۰ ثانیه تا دو دقیقه طول می‌کشد. اگر تشنج بیش از این زمان طول بکشد باید بیمار را به اورژانس کلینیک مغز و اعصاب رساند.
Seizures بیش از آنچه فکر می‌کنید، شایع است و علت اصلی تشنج به‌وجود آمدن آن همچنان مشخص نیست، اما ممکن است پس از ابتلاء به سکته‌های مغزی، بیماری‌های عفونی و آسیب‌هایی که به سر و مغز وارد می‌شود، درصد ابتلاء به آن افزایش پیدا کند و حتی نه به صورت مداوم، اما به‌طور مقطعی شاهد آن باشید.
تشنج، گاهی زندگی عادی افراد مبتلاء به آن را مختل می‌کند. با مدیریت صحیح این بیماری می‌توان از تأثیر آن بر زندگی کاست. هم‌چنین تجویز صحیح دارو از سوی پزشک متخصص داخلی مغز و اعصاب می‌تواند تا حد قابل قبولی این عارضه را کنترل نماید.
علت ایجاد تشنج
همان‌طور که پیشتر نیز گفته شد، صرع و جهش ژنتیکی باعث ایجاد تشنج می‌شوند، اما تنها دلایل ایجاد این عارضه نیستند.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید برخی الگوهای بصری متحرک مانند چراغ‌های چشمک‌زن هم می‌توانند Seizure را به‌وجود بیاورند.
از دیگر دلایل ایجاد تشنج باید به تب بالا که با مننژیت همراه باشد، سکته مغزی ، تومور مغزی ، استفاده از مواد مخدر مانند کوکائین، زیاده روی در مصرف الکل و سدیم خون پایین اشاره کرد.
خوب است بدانید که حتی بی‌خوابی مفرط نیز می‌تواند تشنج ایجاد کند و کووید ۱۹ و ضربه به سر هم در ایجاد این عارضه نقش دارند.
علائم تشنج
علائم تشنج، بسته به‌نوع و شدت و ضعف آن، متفاوت است. به‌طور کلی می‌توان از موارد زیر به‌عنوان علائم و نشانه‌های ابتلاء به تشنج نام برد:
- حرکات تکان‌دهنده غیرارادی دست و پاها
- سردرگمی موقت
- ترس و استرس
- از دست رفتن آگاهی و پایین آمدن محسوس سطح هوشیاری
انواع تشنج
محققان انواع تشنج را بر اساس چگونگی و مکانی که فعالیت غیرطبیعی مغز در آن آغاز می‌شود، طبقه‌بندی می‌کنند. اگر مکان ایجاد تشنج مشخص نباشد آن را در دسته ناشناخته، قرار می‌دهند.
- تشنج‌های کانونی
فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در یک نقطه از مغز را تشنج کانونی می‌گویند. در این نوع تشنج گاهی سطح آگاهی از دست می‌رود و گاهی خیر. علائم بیماری تشنج کانونی گاهی با بیماری‌های روانی، می‌گرن و نارکولپسی اشتباه گرفته می‌شود و نیاز به تشخیص دقیق پزشک دارد. در واقع تشنج کانونی خود بر دو قسم است:
- تشنج کانونی با از دست رفتن سطح آگاهی
طی این تشنج، بیمار هوشیاری یا آگاهی خود را از دست می‌دهد، به‌طوری‌که گویی در خواب است. البته فرد بیدار به نظر می‌رسد، اما خیره است، هیچ پاسخی به محیط نمی‌دهد و یک‌سری الگوهای حرکتی تکراری را انجام می‌دهد. در این نوع تشنج، فرد درکی از پیرامون خود ندارد و پس از سپری شدن زمانی که در گیر عارضه شده، به یاد نمی‌آورد که چه بر او گذشته است.
- تشنج کانونی بدون از دست دادن آگاهی
در اثر این تشنج، فرد مبتلا ناگهان احساس ناراحتی یا عصبانیت می‌کند. در واقع این نوع تشنج احساسات، صدا، بو یا مزه را تغییر می‌دهد، فرد هوشیار است اما احساساتی غیرمعمول را تجربه می‌کند، حالت تهوع می‌گیرد، پا یا دست خود را به صورت غیرارادی تکان می‌دهد، دچار سرگیجه و مشکلاتی در حرف زدن می‌شود.
- تشنج‌های عمومی
در تعریف تشنج کانونی گفته شد که فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در یک نقطه از مغز اتفاق می‌افتد، اما Seizures که تمام نواحی مغز را درگیر کند، تشنج عمومی نامی‌ده می‌شود. این عارضه نیز انواع مختلفی دارد:
- تشنج خفیف یا غیابی
این نوع از تشنج‌ها معمولاً در کودکان رخ می‌دهد و برای ثانیه‌هایی به یک نقطه خیره می‌شوند و قادر به تحرک نیستند. باز ماندن دهان یا توقف در پلک زدن از نشانه‌های تشنج خفیف یا غیابی است که ممکن است چندین‌بار در روز تکرار شود و به‌صورت خوشه‌ای بخشی از هوشیاری فرد را مختل کند.
- تشنج قطره‌ای
این تشنج که در اصطلاح پزشکان به تشنج آتونی نیز معروف است، باعث از دست رفتن ناگهانی قدرت ماهیچه‌ها می‌شود به طوری که فرد مبتلا ناگهان زمین می‌خورد یا سر خود را می‌اندازد.
- تشنج تونیک
در این عارضه، فرد مبتلاء با سفت شدن ناگهانی عضلات و ماهیچه‌ها مواجه می‌شود. در این نوع تشنج پشت، پاها یا بازوهای فرد کاملا سفت شده و منجر به زمین افتادن و از دست رفتن هوشیاری می‌شود.
- تشنج کلونیک
در تشنج کلونیک فرد مبتلا حرکات مکرر و موزونی در عضلات بروز می‌دهد. گردن، صورت و بازوها معمولاً در این نوع Seizures درگیر می‌شوند.
- تشنج میوکلونیک
لرزش دست‌ها و پاها زیر مجموعه این تشنج قرار می‌گیرند. در این نوع Seizures با ازدست دادن هوشیاری مواجه نیستیم و صرفاً تکان‌های کوتاه ناگهانی را شاهد خواهیم بود.
- تشنج تونیک-کلونیک
این تشنج‌ها چندین دقیقه طول می‌کشند، فرد با از دست رفتن ناگهانی و کامل هوشیاری مواجه خواهد شد، در این Seizures بدن سفت می‌شود، دچار لرزش می‌شود، ممکن است زبان گاز گرفته شود و اختیار مثانه نیز از دست برود.
عوارض ابتلا به تشنج چیست؟
تشنج ممکن است برای فرد مبتلا و یا اطرافیان او شرایط سخت و خطرناکی را ایجاد کند. در ادامه به برخی از عوارض تشنج می‌پردازیم .
- تصادف
در هنگام رانندگی بروز تشنج می‌تواند منجر به تصادفات جاده‌ای شود. از دست دادن سطح هوشیاری برای راننده، سرنشینان و حتی مردم عادی که با خیال راحت پشت فرمان اتومبیل خود نشسته‌اند نیز می‌تواند حادثه‌آفرین باشد.
- زمین خوردن
در هنگام بروز ناگهانی عارضه Seizures فرد با شدت زمین می‌خورد. این مسأله می‌تواند موجب آسیب به سر او شود و یا حتی اگر در وسط اتوبان، حمام و یا در ارتفاع رخ دهد، می‌تواند حوادث خطرناک‌تر دیگری بیافریند.
- غرق شدن
بروز تشنج در استخر یا وان حمام با از بین رفتن سطح هوشیاری و سفت شدن عضلات، خطر غرق شدگی به همراه دارد.
- ایجاد مشکلات روانی
افرادی که به هر نوع تشنج مبتلاء هستند، ممکن است به‌دلیل مشکلاتی که برای خود و اطرافیان ایجاد می‌کنند، تنها گذاشته شوند. از طرفی ممکن است دچار اضطراب فراگیر و ترس شوند و در نتیجه اختلالات روانی و افسردگی به سراغشان بیاید.
- عوارض بارداری
بروز تشنج در بارداری بسیار خطرناک است و سلامت مادر و جنین را تهدید می‌کند. ممکن است باعث نقص مادرزادی در جنین شود یا زایمان زودرس و از دست رفتن جنین را در پی داشته باشد. افراد باردار که سابقه تشنج دارند، پیش از اقدام برای بارداری باید تحت نظر پزشک معالج قرار گیرند تا ضریب خطر بارداری را برای خود و جنین کاهش دهند.
دلایل ایجاد تشنج
اگر سابقه ابتلاء به Seizures دارید خوب است بدانید که گاهی حتی چراغ‌های چشمک‌زن هم می‌توانند باعث تحریک بیماری شما شوند. قاعدگی، استرس و دلهره، کمبود خواب یا برهم خوردن الگوی خواب هم می‌توانند از دلایل ایجاد تشنج باشند
اما اگر قبلاً تجربه Seizures ندارید و ناگهان حس کردید کنترل بخشی از بدن از دستتان خارج شده یا غش کردید و به زمین افتادید، ممکن است شما از داروهای تاریخ مصرف گذشته استفاده کرده باشید.
بد نیست بدانید که برخی مواد غذایی مانند چای، قهوه، نوشابه، شکر، شکلات و نمک اضافی نیز می‌توانند با تغییر ناگهانی متابولیسم باعث ایجاد Seizures شوند.
برخی ویتامین‌هایی که بدون تجویز پزشک به عنوان مکمل ورزشی و دارویی استفاده می‌شود، کم آبی بدن، خستگی مفرط، مصرف مواد مخدر و الکل و یا ترک ناگهانی مصرف مواد مخدر و الکل نیز می‌تواند تشنج را تحریک کند.
برای کمک به فردی که تشنج می‌کند چه کنیم؟
چنانچه با فردی مواجه شدید که دچار حملات تشنجی شده است و با علائم گرفتگی دهان برای تنفس مواجه است، با انگشت دهان او را تمیز کنید تا راه تنفسش باز شود. اگر به تنهایی قادر به این کار نبودید، اورژانس را خبر کنید.
چون بیمار با از دست رفتن هوشیاری، بی‌اراده به زمین می‌افتد، سر و بدن او را چک کنید که دچار آسیب و جراحت نشده باشد.
بیمار را پس از تشنج، گوشه‌ای بنشانید و با ماساژ سعی کنید آرامش کنید. فردی که دچار تشنج می‌شود، دردی را حس نمی‌کند، اما ترس و دلهره ممکن است در وی باقی مانده باشد.
دکمه‌های لباس فرد تشنج کرده را باز کنید و لباس‌های تنگ او را در آورید. دقت داشته باشید تا زمانی که هوشیاری کامل فرد، باز نگشته باشد، نباید هیچ‌گونه خوراکی، دارو یا نوشیدنی به او بدهید، این کار بسیار خطرناک است، بنابراین از اقدامات سر خود پیشگیری کنید.
تا زمان بازگشت کامل هوشیاری در کنار فرد بمانید، افراد پس از تشنج احساس خستگی، گیجی و خواب آلودگی دارند و تنها ماندنشان به صلاح نیست.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
به‌طور کلی باید گفت حتی اگر اولین بار است که تشنج را تجربه می‌کنید و بسیار خفیف هم دچار این عارضه شدید، باید پزشک، شما را معاینه کند تا تشخیص درستی از علت به‌وجود آمدن این عارضه بدهد. اما در برخی موارد رساندن اورژانسی فردی که دچار تشنج شده به پزشک، برای زنده ماندن و کاهش عوارض این بیماری بسیار مهم است. بنابراین اگر هر کدام از موارد زیر را مشاهده کردید، قبل از هر کاری اورژانس را خبر کنید:
- اگر تنفس و هوشیاری پس از پایان مدت زمان تشنج بازنگردد و فرد همچنان با حداقل هوشیاری یا سر بودن بخشی از بدن مواجه باشد.
- اگر فردی باردار باشد و دچار Seizures شود، حتی اگر فقط لحظاتی دچار این عارضه شده باشد فوراً باید خود را به بهترین متخصص مغز و اعصاب تهران برساند.
- افراد مبتلا به دیابت، هرگاه دچار تشنج شوند، باید مورد معاینه دقیق پزشک قرار گیرند.
- اگر فرد در هنگام بروز Seizures به خود آسیب وارد کند، سریعاً او را به پزشک برسانید.
- اگر سابقه تشنج ندارید، اما تب بسیار بالایی را ساعت‌هاست تجربه می‌کنید، زمان را از دست ندهید. وقتی کودکانتان دچار تب می‌شوند، برای پایین آوردن تب آن‌ها سریعاً از قطره استامینوفن استفاده کنید و با خنک گردن بدن او تلاش کنید تب را پایین بیاورید. مدام درجه حرارت بدن کودک را چک کنید و اگر با قطره پایین نیامد از شیاف استامینوفن استفاده کنید. اگر به‌رغم همه این درمان‌های خانگی و پاشویه، درجه حرارت بدن همچنان بالا ماند سریعاً به پزشک مراجعه کنید. تداوم تب در کودکان می‌تواند تشنج و عوارض جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد.
- هر تشنجی اگر بیش از ۵ دقیقه طول بکشد وارد فاز خطرناکی شده است و باید اورژانس را خبر کنید.
- اگر فرد مبتلا به تشنج، عارضه اول را پشت سر گذاشت، اما تشنج دوم بلافاصله بر وی عارض شد، زمان را از دست ندهید و او را به پزشک برسانید.
- اگر سابقه Seizures دارید و حس گرم شدن ناگهانی بدن به شما دست داد و یا با احساس خستگی ناشی از گرما مواجه شدید، باید به پزشک مراجعه کنید.
جمع بندی
در این مطلب به تعریف بیماری تشنج پرداختیم، علائم، علل، عوارض و نحوه برخورد با افراد مبتلا به Seizures را نیز با یکدیگر بررسی کردیم. فراموش نکنید که افراد دچار عارضه تشنج را باید در محیطی آرام و به دور از التهاب نگه داشت و حدالامکان از تنها گذاشتن آن‌ها در حین رانندگی، استخر و انجام کارهای خطرناک اجتناب کرد.
