تشنج در کودکان یکی از ترسناک ترین اتفاقاتی است که می‌تواند والدین را غافلگیر و نگران کند. دیدن حرکات غیرارادی، بیهوشی موقت یا قفل شدن اندام های کودک، تجربه‌ای است که به‌سادگی فراموش نمی‌شود. اما آنچه اهمیت دارد، درک درست از علت تشنج در کودکان و دانستن این نکته است که همه تشنج ها به معنای بیماری صرع نیستند.
بسیاری از تشنج‌ها در کودکان ممکن است به دلیل تب بالا، اختلالات متابولیک یا حتی دلایل کاملاً خوش خیم اتفاق بیفتند. شناخت این علت‌ها، کمک می‌کند تا والدین با آرامش بیشتری برخورد کرده و در زمان مناسب به پزشک متخصص مغز و اعصاب کودکان مراجعه کنند. در این مقاله، به‌صورت کامل و علمی، انواع تشنج، دلایل بروز آن در سنین مختلف و اقدامات ضروری والدین را بررسی می‌کنیم.
تشنج در کودکان چیست؟
تشنج (Seizure) به حالتی گفته می شود که در آن فعالیت الکتریکی مغز به‌صورت ناگهانی و غیرطبیعی افزایش پیدا می‌کند و منجر به بروز علائمی مانند حرکات غیرارادی، بیهوشی موقت، سفتی عضلات، یا حتی نگاه خیره و عدم پاسخ‌گویی می‌شود.
در کودکان، تشنج می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد؛ گاهی به‌صورت حرکات شدید اندام ها و گاهی تنها به شکل توقف ناگهانی در واکنش ها یا پلک زدن های مکرر. بسته به نوع تشنج، مدت آن ممکن است از چند ثانیه تا چند دقیقه متغیر باشد.
تفاوت تشنج با سایر حرکات یا رفتارهای غیرطبیعی
همه رفتارهای غیرمعمول در کودک لزوماً تشنج نیستند. برای مثال، برخی کودکان هنگام گریه شدید دچار وقفه تنفسی یا «گریه‌های کبودکننده» می‌شوند. یا در برخی موارد، حرکات تیک‌مانند یا لرزش در خواب، تشنج محسوب نمی‌شوند. بنابراین تشخیص درست تنها از طریق ارزیابی بالینی دقیق و نوار مغز (EEG) ممکن است.
تشنج همیشه خطرناک نیست، اما هشدار دهنده است
در بسیاری از موارد، تشنج در کودکان یک بار اتفاق می‌افتد و دیگر تکرار نمی‌شود. اما از آن جا که ممکن است نشانه‌ای از یک بیماری زمینه‌ای مانند صرع، مننژیت، تب بالا یا اختلالات متابولیک باشد، بررسی علت آن ضروری است.
انواع تشنج در کودکان
شناخت نوع تشنج، نقش بسیار مهمی در تشخیص علت و انتخاب روش درمان دارد. همه تشنج ها یکسان نیستند و بسته به سن کودک، شرایط همراه و سابقه پزشکی، می‌توان آن‌ها را به چند گروه اصلی تقسیم کرد:
۱. تشنج تب دار (Febrile Seizure)
شایع ترین نوع تشنج در کودکان، به‌ویژه بین سنین ۶ ماه تا ۵ سال است. این نوع تشنج معمولاً در اثر بالا رفتن ناگهانی دمای بدن رخ می‌دهد و در اکثر موارد، خوش خیم و موقتی است.
🔹 معمولاً کوتاه‌مدت (کمتر از ۵ دقیقه)
🔹 بعد از پایان تب یا کنترل آن، دیگر تکرار نمی‌شود
🔹 نیازی به داروی ضدتشنج طولانی‌مدت ندارد، اما باید بررسی دقیق انجام شود
۲. تشنج غیرتب دار
این نوع تشنج بدون وجود تب رخ می‌دهد و می‌تواند ناشی از اختلالات متابولیک، آسیب مغزی یا مشکلات عصبی زمینه‌ای باشد. اگر کودک برای اولین بار دچار تشنج غیرتب دار شود، بررسی های دقیق مانند EEG و MRI لازم است.
۳. صرع (Epilepsy)
صرع به حالتی گفته می‌شود که کودک تشنج های مکرر بدون وجود تب یا عامل مشخص خارجی دارد. این تشنج‌ها ممکن است به صورت:
🔸 تشنج‌های تونیک-کلونیک (حرکات شدید و بیهوشی)
🔸 تشنج‌های غیبت (خیره شدن و قطع ارتباط لحظه‌ای)
🔸 یا تشنج‌های موضعی (مثلاً فقط یک دست یا پا) دیده شود.
صرع در کودکان نیاز به پیگیری تخصصی و درمان دارویی دارد، ولی بسیاری از کودکان با داروهای مناسب، زندگی طبیعی خواهند داشت.
۴. تشنج خوش‌خیم کودکان (Benign Childhood Seizures)
برخی تشنج‌ها در سنین پایین بروز می‌کنند، اما به‌طور خود به خود تا سن مدرسه از بین می‌روند. این تشنج ها معمولاً سابقه خانوادگی دارند و پیش‌آگهی خوبی دارند.
۵. تشنج ناشی از عوامل خاص
🔹 ضربه به سر
🔹 کمبود قند یا کلسیم خون
🔹 عفونت‌های مغزی مانند مننژیت یا آنسفالیت
🔹 تومورهای مغزی یا اختلالات مادرزادی
این نوع تشنج‌ها اغلب همراه با علائم دیگری هستند و نیاز به بررسی اورژانسی دارند.
علت های شایع تشنج در کودکان
تشنج می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد؛ از علل ساده و گذرا مانند تب بالا گرفته تا اختلالات پیچیده مانند صرع یا آسیب های مغزی. در این بخش با مهم ترین و شایع ترین علت های تشنج در کودکان آشنا می‌شویم:
۱. تب بالا (تشنج تب دار)
در بسیاری از کودکان، افزایش ناگهانی دمای بدن (معمولاً بالای ۳۸.۵ درجه) می‌تواند موجب تشنج شود. این نوع تشنج اغلب در کودکان ۶ ماهه تا ۵ ساله دیده می‌شود و با کنترل تب، معمولاً تکرار نمی‌شود.
۲. صرع (Epilepsy)
اگر کودک بدون هیچ‌گونه عامل محرک مانند تب، به‌صورت مکرر دچار تشنج شود، احتمال وجود صرع مطرح است. صرع یک بیماری عصبی مزمن است که با داروهای مناسب قابل کنترل است و در بسیاری از موارد، کودک می‌تواند زندگی طبیعی داشته باشد.
۳. اختلالات هنگام زایمان
کمبود اکسیژن مغزی (هیپوکسی)، خونریزی مغزی یا آسیب فیزیکی هنگام تولد ممکن است باعث آسیب به سیستم عصبی کودک شود و زمینه‌ساز تشنج در ماه‌های بعد گردد.
۴. اختلالات متابولیک
برخی مشکلات در تعادل الکترولیت‌ها و مواد معدنی بدن مانند:
🔹 کمبود کلسیم (هیپوکلسمی)
🔹 کاهش قند خون (هیپوگلیسمی)
🔹 اختلالات ژنتیکی در متابولیسم
می‌توانند زمینه‌ساز تشنج‌های ناگهانی و شدید باشند.
۵. ضربه به سر
حتی ضربه‌های نسبتاً خفیف هم در برخی کودکان می‌تواند موجب تشنج شود، به‌ویژه اگر با علائمی مانند خواب آلودگی، استفراغ یا کاهش سطح هوشیاری همراه باشد.
۶. عفونت‌های مغزی (مننژیت، آنسفالیت)
این نوع عفونت‌ها با التهاب مغز یا پرده‌های مغزی همراه هستند و می توانند باعث تب بالا، تشنج، بی‌قراری، سفتی گردن و حتی کاهش سطح هوشیاری شوند. درمان سریع با آنتی‌بیوتیک یا داروهای ضدویروسی ضروری است.
۷. تومور های مغزی یا ناهنجاری های ساختاری
در موارد نادر، وجود تومور یا نقص مادرزادی در ساختار مغز ممکن است منجر به بروز تشنج شود. این موارد معمولاً با علائم دیگری مانند سردرد مزمن، استفراغ صبحگاهی، یا اختلال تعادل همراه هستند.
۸. مسمومیت با دارو یا مواد شیمیایی
برخی داروها، مواد شوینده، یا سموم می‌توانند بر سیستم عصبی کودک تأثیر بگذارند و موجب تشنج شوند، حتی در صورت مصرف مقدار کم.
۹. علل ژنتیکی
در برخی کودکان، سابقه خانوادگی تشنج یا بیماری‌های عصبی وجود دارد. در این موارد، ژن‌های خاص ممکن است زمینه بروز تشنج را فراهم کنند، حتی بدون محرک خاص.
