احتمال اینکه فردی در طول زندگی، مواردی از جمله ضربه به سر و یا شرایط مختلف پزشکی را تجربه نماید که به نحوی نیاز به ابزارهای تشخیصی پزشکی داشته باشد، دور از ذهن نیست. پیشرفت علم و استفاده از ابزارهای تشخیصی مختلف از جمله نوار مغز این امکان را برای پزشکان متخصص مغز و اعصاب فراهم کرده است تا احتمال بروز برخی ناهنجاری‌های مغزی را تشخیص دهند و نسبت به درمان به موقع آن اقدام نمایند. احتمالاً شما هم راجع به نوار مغز مطالبی شنیده و یا خوانده‌اید؛ یا ممکن است پزشک به دلایلی انجام این آزمایش را برای شما و یا اطرافیانتان توصیه کرده باشد. انجام این آزمایش در چه مواقعی توسط پزشک توصیه می‌شود؟ دلایل انجام نوار مغز و فواید آن چیست؟ آیا انجام آن با عوارضی همراه است؟ در این مطلب به پاسخ این سوالات می‌پردازیم تا به طور کامل و جامع‌تر با این آزمایش آشنا شویم.
نوار مغزی چیست ؟
نام علمی آزمایش نوار مغز، الکتروانسفالوگرام (EEG) است. این آزمایش، در سال 1929 توسط هانس برگر، روانپزشک آلمانی، به عنوان ابزار تشخیصی عصبی برای شناسایی مشکلاتی در فعالیت الکتریکی مغز که با برخی اختلالات مغزی مرتبط است، مورد استفاده قرار گرفت. بیش از هشت دهه پس از کشف این روش تشخیصی، الکتروانسفالوگرام، همچنان به عنوان روشی ایمن، غیرتهاجمی و ارزان برای بررسی عملکرد عصبی محسوب می‌شود. امروزه، اندازه‌گیری‌های انجام‌شده توسط EEG برای تایید یا رد شرایط مختلف پزشکی استفاده می‌شود. برای مثال، دانستن اینکه چه زمانی باید نوار مغز معمولی برای مدیریت افراد مبتلا به تشنج انجام شود، به عنوان جنبه حیاتی و مراقبت بهینه در این دسته از بیماران به حساب می‌آید. علی‌رغم پیشرفت در تکنیک‌های تصویربرداری عصبی که به تشخیص ضایعات ساختاری در سیستم عصبی مرکزی کمک می‌کند؛ اما، EEG همچنان به عنوان شاهد تشخیصی و حیاتی در روند درمانی محسوب می‌شود.
نوار مغز آزمایشی است که هرگونه ناهنجاری در امواج مغزی یا فعالیت الکتریکی مغز را تشخیص میدهد. در این مطالعه، فعالیت الکتریکی مغز در پاسخ به تحریک بینایی، صوت یا لمس اندازه‌گیری می‌شود. برای انجام این آزمایش، الکترودها یا صفحات فلزی کوچک، با سیم‌های نازک به پوست سر چسبانده می‌شوند تا فعالیت الکتریکی مغز را اندازه‌گیری کنند. سلول‌های مغز از طریق تکانه‌های الکتریکی با هم ارتباط برقرار می‌کنند و همیشه فعال هستند، حتی زمانی که ما در خواب هستیم!
با اتصال الکترودها به سر و اتصال آن به دستگاه الکتروانسفالوگرام، الکترودها بارهای الکتریکی کوچکی را که از فعالیت سلول‌های مغز ناشی می‌شود، تشخیص می‌دهند. فعالیت‌های مغز به صورت نمودار و خطوط موجی در دستگاه EEG ضبط و بر روی صفحه رایانه، نمایش داده می‌شود و قابلیت چاپ بر روی کاغذ را نیز دارد که در نهایت توسط متخصصان مربوطه تفسیر و بررسی می‌شود.
نوار مغزی چه چیزی را نشان میدهد ؟
نوار مغز می‌تواند تغییراتی را در فعالیت مغز مشخص کند که ممکن است در تشخیص صرع یا سایر اختلالات مغزی از جمله تشنج نقش داشته باشد. به علاوه، ممکن است در تشخیص یا درمان تومورهای مغزی ، آسیب مغزی ناشی از ضربه به سر، اختلالات خواب ، التهاب مغز (آنسفالیت هرپسی) ، سکته مغزی ، بیماری کروتسفلد جاکوب و اختلال عملکرد مغز که می‌تواند به دلایل مختلفی از جمله آنسفالوپاتی باشد، به کار رود. همچنین، نوار مغز ممکن است برای تایید مرگ مغزی در فردی که در کُمای مداوم قرار دارد یا برای کمک به تعیین سطح بیهوشی فردی که در کمای مغزی است، موثر عمل کند. برای مثال، نوار مغز معمولی که پس از اولین تشنجِ غیرقابل تحریک انجام می‌شود، می‌تواند از تشخیص بالینی صرع پشتیبانی نماید و افراد بدون صرع را متمایز و سندرم صرع را برای ایجاد پیش آگهی طبقه‌بندی و مدیریت کند.
چه موقع نوار مغز بگیریم ؟
نوار مغز معمولاً توسط متخصص مغز و اعصاب تجویز و تفسیر می‌شود. ممکن است پزشک جلسه‌ای را برای بحث در مورد نتایج آزمون با بیمار یا یکی از اعضای خانواده تعیین کند. بهتر است سوالاتی از جمله اینکه مراحل بعدی درمان چیست؟ به چه پیگیری‌هایی نیاز است؟ آیا عواملی وجود دارد که بتواند به نحوی بر نتایج آزمایش تأثیر بگذارد و آیا نیاز به تکرار آزمون وجود دارد یا خیر، توسط پزشک بررسی و به مراجعه‌کننده توضیح داده شود. مهم‌ترین کاربرد EEG در تشخیص بیماری صرع است. متخصص مغز و اعصاب به کمک این آزمایش، نوع صرع را شناسایی می‌کند و عامل یا عواملی را که موجب تشنج در فرد می‌شوند بررسی می‌نماید و از این طریق، بهترین روش درمانی را تشخیص و پیشنهاد میدهد.
با توجه به اینکه فعالیت الکتریکی در نوار مغز به صورت الگویی از امواج ظاهر می‌شود؛ لذا، سطوح مختلف هوشیاری، مانند خواب و بیداری، دارای محدوده خاصی از فرکانس امواج در ثانیه هستند که به صورت امواج طبیعی در نظر گرفته می‌شوند. به عنوان مثال، الگوهای امواج، در زمان بیداری سریع‌تر از زمان خواب حرکت می‌کنند. از این رو، EEG نشان میدهد که آیا فرکانس امواج و الگوها در طیف طبیعی هستند یا خیر.
EEG جهت ارزیابی انواع مختلف اختلالات مغزی کاربرد دارد. برای مثال، هنگامی که بیمار، مبتلا به بیماری صرع باشد، فعالیت تشنجی به شکل امواج سریع در نوار مغز ظاهر می‌شود؛ یا EEG در افراد مبتلا به مشکلات مغزی از نوع تومور یا سکته، بسته به اینکه اندازه و محل ضایعه تومور به چه صورتی باشد، ممکن است امواج EEG به طور غیرعادی روند کُندی داشته باشند. همچنین، این آزمایش می‌تواند برای تشخیص دیگر اختلالات مؤثر بر فعالیت مغز مانند بیماری آلزایمر، برخی اختلالات روانی و یا اختلال خواب به نام نارکولپسی استفاده شود. از طرف دیگر، نوار مغز، ممکن است برای تعیین میزان فعالیت الکتریکی عمومی مغز (ارزیابی تروما (ضربه) ، مسمومیت با داروها، یا تعیین میزان آسیب مغزی در بیماران مبتلا به کُما) به کار رود.
از دیگر موارد کاربرد EEG، نظارت بر جریان خون مغزی در طی مراحل جراحی و یا برای ارزیابی فعالیت مغز پس از آسیب شدید سر یا قبل از پیوند قلب و یا کبد است. همچنین، در برخی موارد ممکن است به دلایل دیگری که پزشک تشخیص میدهد، انجام نوار مغز برای بیماران توصیه شود.
سال‌هاست که EEG جهت تشخیص و بررسی مشکلات پزشکی مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد و به عنوان روشی ایمن، مطمئن و ارزان در نظر گرفته می‌شود. آزمایش نوار مغز، هیچ گونه ناراحتی را در فرد ایجاد نمی‌کند. از طرفی، اتصال الکترودها بر روی سر تنها به عنوان ابزاری برای ثبت فعالیت مغز است و هیچ حس بدی را در فرد ایجاد نمی‌کنند. البته، ممکن است اتصال الکترودها به سر و بی‌حرکت دراز کشیدن برای مدت مشخص، برای برخی افراد به ویژه کودکان آزاردهنده و استرس‌زا باشد. همچنین، هیچ‌گونه احتمال خطر برق گرفتگی در حین انجام آزمایش با این دستگاه وجود ندارد. تنها در موارد نادر، EEG می‌تواند باعث تشنج در افراد با اختلالات تشنجی شود. این مساله، معمولاً به دلیل چراغ‌های چشمک‌زن یا انجام تنفس عمیق اتفاق می‌افتد که ممکن است در طول آزمایش فرد را درگیر کند. البته، در صورت وقوع چنین اتفاقی، پزشک بلافاصله اقدامات لازم را انجام خواهد داد.
بسته به شرایط پزشکی خاص بیمار، ممکن است خطرات احتمالی دیگری نیز وجود داشته باشد. برای مثال افرادی که سابقه سکته مغزی، آسم یا کم‌خونی داسی شکل دارند، ممکن است دچار هیپرونتیلاسیون یا به اصطلاح تُند تُند نفس زدن شوند. لذا، قبل از انجام آزمایش نوار مغز بهتر است حتماً در مورد احتمال هرگونه نگرانی یا بروز مشکلات احتمالی با پزشک مشورت شود.
برخی عوامل یا شرایط ممکن است در نتایج آزمایش EEG اختلال ایجاد کنند. از جمله این موارد می‌توان به قند خون پایین (هیپوگلیسمی) اشاره کرد که می‌تواند به دلیل گرسنگی طولانی‌مدت رخ دهد؛ همچنین، حرکات بدن یا چشم در طول انجام آزمایش (این موضوع به ندرت اتفاق می‌افتد و یا با تفسیر آزمایش تداخل ایجاد می‌کند) ؛ چراغ‌ها و به خصوص چراغ‌های روشن یا چشمک‌زن؛ مصرف برخی داروها مانند آرام‌بخش‌ها؛ مصرف نوشیدنی‌های حاوی کافئین، مانند قهوه، کولا و چای (مصرف این نوشیدنی‌ها گاهی اوقات می‌توانند نتایج EEG را تغییر دهند) ؛ موهای چرب یا وجود اسپری مو نیز از دیگر مواردی است که می‌تواند موجب اشتباه در آزمایش نوار مغز شوند.
امروزه، EEGهای معمولی، ریزپردازنده چندکاناله پیچیده هستند که به صورت دیجیتالی و با سرعت نمونه‌برداری بیش از 200 هرتز، 128 گیگابایت فضای حافظه داخلی و وضوح حداقل 12 بیت ساخته شده‌اند. در حال حاضر، نوارهای مغزی به کمک ویدئو و برای ارتباط دادن فعالیت رفتاری با فعالیت الکتریکی مغز استفاده می‌شوند. اما ممکن است هنوز بسیاری از مراکز پزشکی به این نوع نوار مغز دسترسی نداشته باشند.
الکتروانسفالوگرام (EEG) ، آزمایشی برای ارزیابی فعالیت الکتریکی مغز است و می‌تواند به شناسایی مشکلات احتمالی در ارتباط با سلول‌های مغز کمک کند. EEG معمولی، سنگ بنای اصلی ارائه پشتیبانی برای تشخیص بالینی اختلالات عصبی، به ویژه در افراد مبتلا به صرع است. در واقع، کاربرد اصلی نوار مغز یا الکتروانسفالوگرام، تشخیص و بررسی صرع است؛ وضعیتی که باعث تشنج‌های مکرر می‌شود. در موارد کمتر، EEG ممکن است برای بررسی سایر مشکلات از جمله زوال عقل، ضربه به سر و یا ضربه مغزی، تومورهای مغزی، آنسفالیت (التهاب مغزی) ، اختلالات خواب مانند آپنه خواب به کار رود. در پایان، توصیه می‌شود در صورت تشخیص پزشک برای انجام این آزمایش، بهتر است به مراکز پزشکی معتبر و با امکانات مناسب که زیر نظر متخصصان مغز و اعصاب با تجربه قرار دارند، مراجعه شود.
