هر فردی می‌تواند در هر دوره‌ای از زندگی خود به نحوی از خدمات فیزیوتراپی بهره‌مند شود. برای مثال در صورت داشتن کمر درد یا آسیب ناگهانی، یا برای مدیریت بیماری‌های طولانی مدت مانند آسم و آمادگی برای زایمان یا یک رویداد ورزشی، می‌توان از این علم بهره برد. اما، چقدر با تعریف دقیق‌ فیزیوتراپی، به‌خصوص در حیطه‌ی تخصصی مغز و اعصاب، آشنایی دارید؟ مزایای فیزیوتراپی چیست و چه بیماری‌های مغز و اعصابی به این شیوه مدیریت و یا درمان می‌شوند؟ در این مقاله، به طور جامع، به بررسی این موضوعات در حیطه‌ی مغز و اعصاب و گستره‌ی کاری آن می‌پردازیم.

فیزیوتراپی چیست ؟

فیزیوتراپی، نوعی حرفه‌ی مراقبت بهداشتی است که به بازیابی حرکت و عملکرد فرد آسیب‌دیده، بیمار یا هرگونه ناتوان جسمی، کمک می‌کند و می‌تواند در کاهش خطر آسیب یا بیماری در آینده موثر باشد. این حرفه‌ی مبتنی بر علم، بر رویکرد کلی سلامتی و تندرستی از جمله سبک زندگی کلی بیمار تکیه دارد. شالوده‌ی اصلی این حرفه، مشارکت بیمار جهت خود مراقبتی از طریق آموزش، آگاهی، توانمندسازی و مشارکت در درمان است. رویکردی جامع که بیمار را به‌طور مستقیم جهت مراقبت از خود درگیر می‌سازد.

فیزیوتراپی توسط پزشکانی که در این زمینه آموزش دیده‌اند و یا افرادی که به‌طور تخصصی در این رشته، مدرک دانشگاهی دریافت کرده‌اند، انجام می‌شود. به متخصصانی که در این حیطه فعالیت دارند، فیزیوتراپیست گفته می‌شود.

حفظ سلامتی افراد در هر گروه سنی و کمک به بیماران جهت مدیریت درد در آن‌ها و یا پیشگیری از بیماری از اهداف مهم فیزیوتراپیست‌ها است. همچنین، این حرفه، به تشویق، توسعه و تسهیل بهبودی مددجویان کمک می‌کند و افراد را قادر می‌سازد تا راحت‌تر در محل کار خود حاضر شوند و در عین حال به آن‌ها کمک می‌کند تا جایی که ممکن است مستقل عمل کنند. فیزیوتراپیست‌ها، در تخصص‌های مختلف بهداشتی و مراقبت‌های اجتماعی، از جمله آموزشی، تحقیقی و مدیریت خدمات مشارکت دارند. اغلب آن‌ها به‌عنوان بخشی از یک تیم چند رشته‌ای در زمینه‌های مختلف پزشکی و در مراکز پزشکی مختلف از جمله: بیمارستان‌ها، مراکز بهداشتی اجتماعی یا کلینیک‌ها، مراکز جراحی‌، تیم‌های ورزشی، باشگاه‌ها، موسسات خیریه و… فعالیت دارند و برخی از آن‌ها نیز به صورت ویزیت در منزل خدمات خود را به متقاضیان ارائه می‌دهند.

در فیزیوتراپی از دانش و مهارت‌های متخصصان برای بهبود گستره‌ی وسیعی از بیماری‌های مربوط به سیستم‌های مختلف بدن استفاده می‌شود، مانند:

• عصبی (سکته مغزی، ام اس ، پارکینسون)
• عصبی-عضلانی (کمر درد، آسیب‌های ورزشی، آرتریت)
• قلبی عروقی (بیماری مزمن قلبی، توانبخشی پس از حمله قلبی)
• تنفسی (آسم، بیماری مزمن انسدادی ریه، فیبروز کیستیک) . 

فیزیوتراپی می‌تواند برای همه‌ی افراد در تمام سنین و برای طیف وسیعی از بیماری‌ها مفید باشد. برای مثال، در بهبود عملکرد فعالیت بدنی و در جلوگیری از آسیب‌های بیشتر در مددجویان موثر است. از جمله مشکلاتی که می‌تواند با این روش درمان گردد؛ شامل موارد زیر است:

استخوان‌ها، مفاصل و بافت نرم. مانند کمر درد، گردن درد، شانه درد و آسیب‌های ورزشی

مغز یا سیستم عصبی. مانند مشکلات حرکتی ناشی از سکته مغزی، ام اس (MS) و یا بیماری پارکینسون

قلب و گردش خون. مانند توانبخشی پس از حمله قلبی

ریه‌ها و تنفس. مانند بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و فیبروز کیستیک

انجام منظم فیزیوتراپی نه تنها از نظر جسمی، بلکه از لحاظ بهبود روانی نیز موثر است و باعث ایجاد اعتماد به نفس، مثبت اندیشی، امید و باور در بیمار و اعضای خانواده می‌شود. این شاخه از علم پزشکی، اغلب برای کمک به بهبود عملکرد حرکتی و حرکت مفاصل، ماهیچه‌ها و تاندون‌ها در افرادی که تحت تأثیر ناتوانی، بیماری یا آسیب قرار گرفته‌اند، استفاده می‌شود. فعال نگه داشتن ماهیچه‌ها و انعطاف‌پذیری مفاصل، موجب می‌شود تا از هدر رفتن و زوال عملکرد اندام‌ها جلوگیری شود و روند توانبخشی در جهت مثبتی گام بردارد. در بیماران عصبی، انجام فیزیوتراپی در منزل و یا انجام آن به‌صورت خصوصی می‌تواند نقش اساسی در کمک و دستیابی آن‌ها به سطح آستانه‌ی تحرک و کسب اعتماد به نفس را داشته باشد.

در فیزیوتراپی به جای تمرکز بر جنبه‌های فردی آسیب یا بیماری، بدن را به‌عنوان مجموعه‌ای کلی در نظر می‌گیرند. برخی از رویکردهای اصلی مورد استفاده‌ی فیزیوتراپیست‌ها عبارتند از:

آموزش و مشاوره. فیزیوتراپیست‌ها می‌توانند توصیه‌های کلی در مورد مواردی که می‌توانند بر زندگی روزمره‌ی فرد تأثیرگذار باشند، مانند وضعیت بدنی و تکنیک‌های صحیح بلند کردن یا حمل اشیا را جهت کمک به جلوگیری از آسیب‌ها ارائه دهند.

توصیه‌های مربوط به حرکت، ورزش مناسب و فعالیت بدنی. ممکن است تمرین‌هایی برای بهبود سلامت عمومی، تحرک و تقویت بخش‌های خاصی از بدن به مددجویان توصیه گردد.

درمان دستی. در این شیوه، فیزیوتراپیست‌ها از دستان خود برای کمک به تسکین درد، سفتی و تشویق فرد برای انجام بهتر حرکات بدن استفاده می‌کنند.

سایر روش‌ها. تکنیک‌های دیگری نیز وجود دارد که گاهی‌اوقات ممکن است مورد استفاده قرار گیرند، مانند انجام تمرینات در آب (آب درمانی) یا طب سوزنی

 

فیزیوتراپی نورولوژی شاخه‌ای تخصصی است که بر درمان افراد مبتلا به بیماری‌های عصبی یا بیمارانی که به دلایل عصبی دچار اختلالات جسمی شده‌اند، تمرکز یافته است. درمان بیماری‌های عصبی، به هدف ارائه‌ی مداخلاتی است که به فرد کمک می‌کند تا حداکثر حرکت و استقلال عملکردی خود را به دست آورد و یا آن را حفظ نماید. این کار به جز توسعه‌ی مسیرهای جدید، از طریق تکرار و ورزش نیز امکانپذیر است.

لازم به ذکر است که شرایط عصبی می‌تواند تأثیر مخربی بر زندگی بیماران با اختلالات اعصاب و روان و همینطور خانواده و دوستان آن‌ها داشته باشد و در روند بهبودی با فیزیوتراپی اختلال ایجاد کند. اختلال در انتقال پیام‌ها بین مغز و بدن می‌تواند منجر به از دست رفتن حرکت، حس هماهنگی و تعادل شود. سایر جنبه‌های عملکرد بدن مانند قوه‌ی ادراک، گفتار، حافظه، وضعیت شناختی و رفتاری نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند. بنابراین، مهم است که فیزیوتراپیست‌های نورولوژی با سایر اعضای تیم پزشکی از جمله گفتار درمانگران، کار درمانگران، متخصصان تغذیه، پرستاران و سایر پزشکان متخصص مغز و اعصاب ، همکاری نزدیک داشته باشند. ارتباط موثر بین بیمار، اعضای خانواده و تیم پزشکی برای دریافت نتایج مثبت مراقبت‌های بهداشتی پس از اختلال عصبی، امری حیاتی و ضروری است.

علائم و تظاهرات بیماری در بیماران با اختلالات مغز و اعصاب متفاوت است و وابسته به منطقه‌ای است که آسیب در آن قسمت از سیستم عصبی رخ داده است. به همین دلیل، ارزیابی و تعیین دقیق درمان حمایتی لازم با فیزیوتراپی امکان‌پذیر است. ممکن است فردی در انجام کارهای روزمره مانند راه رفتن دچار مشکل باشد. در این صورت، یادگیری مجدد نحوه‌ی صحیح راه رفتن مهم است و ممکن است شامل تمرینات الگوهای حرکتی معمولی، حرکات کششی، آتل‌بندی برای حفظ انعطاف‌پذیری و یادگیری مجدد جهت نحوه‌ی تعادل روی یک پا باشد. با توجه به اینکه افراد دارای توانایی‌های متفاوتی هستند، لذا، سرعت‌ پیشرفت آن‌ها نیز مختلف خواهد بود. ممکن است برخی مددجویان به تجهیزاتی مانند وسایل کمکی راه رفتن، آتل پا یا ارتز نیاز داشته باشند. تشخیص استفاده از هرکدام از این موارد وابسته به نظر و تشخیص متخصص فیزیوتراپی است.

برخی از رویکردهای درمانی که در بیماران با مشکلات مغز و اعصاب مورد استفاده قرار می‌گیرند، اغلب شامل مجموعه‌ای از موارد زیر است:

• حرکات کششی
• تقویت عضلات و ماهیچه‌ها
• حفظ تعادل در آموزش مجدد
• آموزش مجدد برای راه رفتن
• تحریک الکتریکی
• ورزش وضعیتی
• مدیریت اسپاستیسیتی
• مشاوره و آموزش در مورد سبک زندگی
• مدیریت خستگی و ورزش 

   

اختلالات عصبی، بر عملکرد مغز، نخاع و اعصاب تأثیر می‌گذارد. از این‌رو، درمان و یا مدیریت آن توسط متخصصان مغز و اعصاب و فیزیوتراپیست‌های نورولوژیست ضروری است. هرگونه عارضه‌ی عصبی که بر حرکت و توانایی فیزیکی فرد تأثیرگذار باشد، می‌تواند با استفاده از فیزیوتراپی نورولوژی درمان شود. از قبیل:

• سکته
• آسیب مغزی تروماتیک یا آسیب سر
• آسیب نخاعی
• مولتیپل اسکلروزیس (MS)
• بیماری پارکینسون
• فلج بل
• سندرم گیلن باره

بسته به شرایط پزشکی، این اثرات ممکن است از نقص حرکتی، فلج، لرزش و اسپاسم تا آتاکسی یا کمبود حس متغیر باشد، آسیب به سیستم عصبی مرکزی می‌تواند منجر به شکست مسیر سیگنال‌های عصبی و علائم بیماری‌های عصبی شود. در ادامه به طور خلاصه به بررسی چند نمونه از بیمار‌های عصبی و نقش فیزیوتراپی در آنها می‌پردازیم.

 سکته مغزی

سکته مغزی نوعی بیماری عروق مغزی و اولین بیماری شایع عصبی در جهان است. زمانی اتفاق می‌افتد که خون‌رسانی به بخشی از مغز مختل شود و سلول‌های مغزی از دریافت اکسیژن و مواد مغذی محروم شوند. بسیاری از افراد بعد از ابتلا به سکته مغزی دچار اختلال عملکرد موقتی در اندام‌ها می‌شوند. فیزیوتراپی نورولوژیک می‌تواند در بازیابی عملکرد حرکتی این دسته از افراد موثر واقع شود. متخصصان در این زمینه با استفاده از حرکات ورزشی مناسب و استفاده از دستگاه‌ها و وسایل حرکتی خاص به بهبود وضعیت این بیماران کمک می‌کنند.

 پارکینسون

پارکینسون، نوعی اختلال حرکتی مزمن و پویا است که به عنوان بیماری شایع عصبی محسوب می‌شود. افراد مبتلا به پارکینسون دارای سطوح ناکافی از ماده‌ی شیمیایی دوپامین در بدن هستند، این ماده شیمیایی جهت ارسال پیام به ناحیه‌ای از مغز که کنترل و هماهنگی حرکات را بر عهده دارد، ایفای نقش می‌کند. در سال‌های اخیر، گنجاندن فیزیوتراپی جهت مراقبت از بیماران پارکینسون افزایش یافته است و نتایج قابل‌ توجهی را در سرعت راه رفتن، تعادل و کیفیت زندگی این بیماران به همراه داشته است.

 فلج بل

نوعی بیماری عصبی با احتمال منشا ویروسی است که عصب 7 حرکتی صورتی را درگیر نموده و موجب فلج آن می‌شود. در نتیجه، عضلاتی که توسط این عصب در یک طرف صورت عصب‌دهی می‌شوند، فعالیت خود را از دست داده و نمای بالینی فردِ مبتلا به سکته مغزی در صورت، تقلید می‌گردد. بعد از انجام اقدامات دارویی، فیزیوتراپی ماهیچه‌های صورت از همان مراحل اولیه‌ی بیماری می‌تواند به بازگشت حرکات طبیعی صورت کمک کند.

سندرم گیلن باره

نوعی بیماری ویروسی و خودایمنی بر علیه سلول‌های عصبی است که باعث فلج اندام‌های تحتانی به‌صورت قرینه می‌شود و با پیشروی به سمت قسمت بالای اندام‌ها و گاهی اوقات اختلال تنفسی همراه با درگیری عضلات تنفسی همراه است. بعد از انجام درمان‌های اولیه، بر حسب شدت بیماری، فیزیوتراپی اندام‌های تحتانی می‌تواند به بازگشت کارایی بیمار کمک کند.

مولتیپل اسکلروزیس (MS)

منشا این بیماری ناشناخته است و باعث تشکیل پلاک‌های اسکلروز در قسمت‌های مختلف سیستم عصبی مرکزی از قسمت‌های مغز تا قسمت‌های مختلف پا می‌گردد. بر حسب مکان ایجاد بافت اسکلروز که بافتی غیرکارآمد و تخریبی است، می‌تواند علائم مختلف عصبی شامل اختلالات حسی در قسمت‌های مختلف تا اختلالات حرکتی ماهیچه‌های بدن را در فرد ایجاد کند. بر حسب علائم ایجادشده و درمان‌های دارویی، فیزیوتراپی اعضای مختل‌شده می‌تواند به توانبخشی فرد کمک نماید.

به‌طورکلی، اهداف فیزیوتراپی نورولوژیک، پیشگیری از عدم تحرک، جلوگیری از ترس از حرکت یا افتادن و بهبود ظرفیت ورزش با ارائه‌ی اطلاعات، مشاوره و ورزش است. همانطور که گفته شد، این نوع روش کمک درمانی برای بیماری‌های عصبی مانند سکته مغزی، پارکینسون، آسیب مغزی تروماتیک، مولتیپل اسکلروزیس، آسیب نخاع و… خدمات ارائه می‌کند.

هدف فیزیوتراپی نورولوژی، کمک به توانبخشیِ آسیب‌های جسمانی ناشی از شرایط عصبی است که برای نیازهای خاص هر فرد و با هدفی مشخص، شخصی‌سازی شده است. به‌عنوان مثال به این پرسش پاسخ داده می‌شود که آیا بیمار به پیشرفت‌های بزرگی مانند یادگیری دوباره و یا راه رفتن نیاز دارد یا تنها حرکات ظریف کوچکی در فرد مشاهده می‌شود که نیاز به اصلاح دارد؟ همه‌ی این موارد، توسط فیزیوتراپیست‌های مغز و اعصاب آموزش دیده و متخصص در ویزیت اولیه مشخص می‌شود. در نوع نورولوژیک از پدیده‌ی نوروپلاستیسیته استفاده می‌شود؛ پدیده‌ای که در آن مغز قادر به ایجاد برقراری ارتباطات جدید و یا حذف ارتباطات قبلی است. در واقع، قابلیت شبکه‌های عصبی مغز جهت تغییر و انطباق از طریق تجربه، رشد و سازماندهی دوباره‌ی آنها امکانپذیر است. در این روش، به مغز کمک می‌شود تا ارتباطات سیناپسی جدید ایجاد کند و مغز را برای یادگیری مجدد وظایف و توانایی‌ها تحریک کند.

فیزیوتراپی عصبی می‌تواند به تنهایی انجام شود، برای مثال زمانی که بدن در وضعیت بهبودی قرار دارد؛ یا اینکه در صورت وجود آسیب شدید، بیمار باید حرکاتی مانند راه رفتن، ایستادن یا نشستن را مجدداً بیاموزد. سایر وظایف مانند پیاده‌روی و ورزش‌های متوسط ​​نیز ممکن است به صورت گروهی انجام شود تا محیطی دوستانه‌تر ایجاد گردد و توانبخشی را لذت بخش‌تر کند. نوع نورولوژیک به تمرینات غیرفعال ساده یا تمرینات متناسب برای ایجاد قدرت و هماهنگی محدود نمی‌شود. بسته به میزان اختلال عملکرد حرکتی، قرار دادن آتل ممکن است برای کمک به بهبودی مفصل تجویز گردد. در موارد خاص، استفاده از وسایل کمک حرکتی مانند راه رفتن با واکر یا ویلچر، از جمله موارد آموزشی مورد استفاده است.

 

در تمام مواردِ فیزیوتراپیِ نورولوژیک، تمرینات باید توسط فیزیوتراپیست‌های مغز و اعصاب آموزش دیده و متخصص، هم در کلینیک و هم در خانه به صورت روزانه تکرار شود تا از توان عضلانی و عملکرد حرکتی اطمینان حاصل شود. تمرین‌های ساده‌ای که می‌تواند «در منزل» یا با مراجعه به کلینیک، برای شرکت در فعالیت‌های گروهی یا خاص شامل شود. توانبخشی به میزان آسیب مغزی و همچنین نحوه‌ی شروع اولیه‌ی درمان بستگی دارد. علاوه بر این، نگرش یا تمایل فرد آسیب‌دیده نیز در کسب موفقیت بسیار مهم است. مراقبین و اعضای خانواده باید در این فرآیند مشارکت فعال داشته باشند، تا از انجام این روش کمک درمانی در خانه و کلینیک مطمئن شوند و بتوانند در بهبود روحیه و نگرش بیمار مؤثر عمل کنند.

مشارکت اعضای خانواده و مراقبان، طی انجام این فرآیند بسیار مهم است و موجب تقویت و بهبودی روحیه می‌شود. همچنین انجام مکرر تمرینات فیزیوتراپی عصبی در تسریع روند بهبودی بسیار موثر است. تحقیقات نشان داده است که دستاوردهای حاصل از توانبخشی ممکن است بیشتر از یک سال طول بکشد و حتی با مراحل مزمن سکته مغزی ادامه یابد.

 

شرایط نورولوژیک، هر مشکلی است که در مغز، نخاع یا اعصاب رخ می‌دهد. افراد ممکن است در عملکرد فیزیکی مشکلاتی را تجربه کنند که می‌تواند شامل تحرک، قدرت عضلانی، دامنه‌ی حرکت، هماهنگی و تعادل باشد. فیزیوتراپی نورولوژیک هم شامل ارزیابی، درمان، مدیریت و توانبخشی چنین مسائلی است. نحوه‌ی انجام آن با توجه به شرایط و علائم خاص هر فرد، متفاوت است، زیرا افراد حتی با شرایط مشابه، می‌توانند بسیار متفاوت ظاهر شوند! برای حرکت مؤثر عضلات، مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) سیگنال‌هایی را به عضلات (سیستم عصبی محیطی) ارسال می‌کنند. هنگامی که آسیبی در سیستم عصبی رخ ‌دهد، سیگنال‌های عصبی به‌طور کامل به قسمت آسیب‌‌دیده نمی‌رسد. اینجاست که فیزیوتراپی عصبی وارد عمل می‌شود، عامل تاثیرگذار در بدن را تعیین و سیگنال‌های سیستم عصبی را دوباره تحریک می‌کند، مسیرهای حرکتی طبیعی را بازآموزی و یا از مسیرها و راهکارهای جایگزین استفاده می‌کند.

در این مبحث، به این موضوع که فیزیوتراپی چیست و در چه زمینه‌هایی انجام می‌شود، پرداخته شد. همانطور که اشاره گردید، این شاخه از علم پزشکی به عنوان یک روش حمایتی در گستره‌ی وسیعی از بیماری‌ها به خصوص بیماری‌های عصبی کاربرد دارد. به دلیل اختلالاتی که در بیماران مبتلا به بیماری‌های عصبی از جمله پارکینسون، ام اس، سکته‌ی مغزی و… به مرور زمان و یا به‌طور ناگهانی رخ می‌دهد، ممکن است اختلالات حرکتی و یا آسیب عصبی در آن‌ها مشاهده شود. جهت مدیریت بیماری و یا بازیابی شیوه‌های حرکتی مطابق روند قبل از بیماری، فرد باید علاوه‌بر مصرف دارو، اقدامات حمایتی دیگری از جمله فیزیوتراپی را انجام دهد. این روش کمک درمانی، به‌طور ویژه جزو اقدامات ضروری و توانبخشی برای بازیابی مجدد فرد به زندگی روزمره و انجام فعالیت‌های شخصی محسوب می‌شود.