تعادل، یکی از اصول بسیار مهم و اساسی در هر سیستمی است. کلیۀ سیستمهای بزرگ و کوچک در هر زمینهای میبایست برای برقراری تعادل و بالانس تلاش کرده و در صورت وجود تعادل، برآیند فعالیتها مثبت خواهد شد. یکی از سیستمهای دقیق، پیچیده و پیشرفته، سیستم بدن انسان است. خصوصاً مغز و سیستم عصبی که وظیفۀ کنترل و فرماندهی در بدن دارد یکی از این سیستمهای دقیق و پیشرفته است. اگر به هر دلیلی تعادل در بدن بهم بخورد و مختل شود، فرد دچار اختلال عصبی شده و مبتلا به آتاکسی یا عدم هماهنگی در سیستم عصبی و تعادل بدن میشود. اما آیا میدانید آتاکسی چیست؟ به چه دلایلی رخ میدهد یا چه علائم و نشانههایی دارد؟ در این مقاله قصد داریم تا به آتاکسی بپردازیم و در مورد آن توضیحات لازم را مطرح نماییم.
آتاکسی چیست ؟
آتاکسی نوعی کنترل ضعیف عضلانی و عدم تعادل در برخی عضلات بدن است. آتاکسی نامی است که به گروهی از اختلالات پیش آمده در تعادل و هماهنگی در حرکت و گفتار، اطلاق میشود. به زبان ساده آتاکسی یعنی عدم هماهنگی و کنترل در حرکات. افراد مبتلا به آتاکسی در حرکات بازوها و پاهای خود، حتی در حرکات انگشتان، چشمها و گفتار خود دچار عدم کنترل شده و به شکل ناهماهنگ و با کنترل کم و ضعیف، عملکرد ناقص دارند.
به طور معمول اگر به بخش مخچه که وظیفۀ ایجاد هماهنگی بین عضلات، ماهیچهها و تعادل را به عهده دارد آسیب وارد شود، آتاکسی رخ میدهد. این بیماری میتواند دلایل متعددی داشته باشد، از جمله تومور مغزی ، اختلال ژنتیکی، سکته مغزی ، مصرف الکل و برخی داروها، زوال عقل، انحطاط مغز و بیماری ام اس (MS) .
بروز آتاکسی باعث میشود تا فرد در تکلم و بلع خود نیز با مشکل روبرو شود. در آتاکسی خواندن و نوشتن نیز در اثر حرکات ناهماهنگ دست و مشکل در بیان، با اختلال مواجه میگردد. آتاکسی صرفاً وضعیتی ناپایدار و نامتعادل در انجام حرکات مختلف است که فارغ از هر بیماری خاصی که سبب به وجود آمدن آن میگردد، فرد را دچار عدم تعادل و ناهماهنگی مینماید.
به طور خلاصه آتاکسی لغتی برای توصیف ناهماهنگی در تعادل و کلام است. هر بخشی از بدن میتواند تحت تأثیر این ناهماهنگی قرار بگیرد، اما اغلب بیشتر مشکل در این زمینهها ظاهر میشود:
- صحبت کردن
- بلعیدن
- تعادل و راه رفتن
- دقت بینایی
- فعالیتهایی که نیاز به میزان بالایی از دقت و کنترل دارد؛ مواردی مانند: خواندن و نوشتن
انواع آتاکسی
آتاکسی انواع متنوعی دارد که ممکن است در دستهبندیهای متفاوتی دیده شود، اما اگر بخواهیم آنها را در پنج دستهبندی یا شاخه بزرگ قرار دهیم، نتیجه بدین صورت خواهد بود؛
- آتاکسی اکتسابی؛ علائم و نشانههای ایجاد شده ناشی از مشکلاتی مانند: اماس، سکته مغزی، تومور مغزی، تروما و سایر اختلالات سیستم عصبی است.
- آتاکسی مخچهای ایدیوپاتیک (ILOCA) ؛ در این حالت دلیل مشخصی وجود ندارد و مشکل به مرور ایجاد میگردد.
- آتاکسی ارثی یا وراثتی؛ این نوع از آتاکسی توسط ژنهای معیوب ایجاد شده و از والدین به ارث میرسد و در طی سالیان به وجود آمده است که شایعترین نوع آن، آتاکسی فریدریش است.
- آتاکسی حسی (Sensory) ؛ در بدن انسان نوعی حس خود موقعیتیابی وجود دارد، مبنی بر اینکه بدون نگاه کردن میتواند تشخیص دهد که اعضای بدن او در چه موقعیتی قرار دارند. مثلاً حتی با چشمان بسته نیز شما میدانید پایتان کجاست. در افرادی که دچار آتاکسی حسی هستند، حس خود موقعیتیابی آنها مختل میگردد.
- آتاکسی دهلیزی (Vestibular) ؛ در گوش داخلی ما بخشی وجود دارد که حس تعادل و بالانس بدن ما به کارکرد آنها بستگی دارد و در صورت اختلال در عملکرد آن، دچار ناهماهنگی در تعادل خواهیم شد. این وضعیت آتاکسی دهلیزی نامیده میشود.
علائم آتاکسی چیست؟
آتاکسی ممکن است به طور ناگهانی ظهور کند یا به تدریج و در طول زمان ایجاد شود. در هر صورت آتاکسی نشانهای از اختلالات عصبی بوده و ممکن است با علائم زیر ظاهر شود:
- تغییر و اختلال در گفتار
- مشکل در بلع غذا
- نیستاگموس در چشمها (حرکات سریع و غیرارادی به صورت بالا و پایین یا به طرفین در چشمها)
- ضعف دستها در حرکات ظریف (نوشتن، بستن دکمهها و حتی خوردن غذا)
- ضعف تعادل
- ناهماهنگی در حرکات
- راه رفتن ناشیانه و یا بدون کنترل و هماهنگی
علل بروز آتاکسی چیست؟
مخچه بخشی از مغز است که در پایۀ مغز قرار داشته و مغز را به ساقۀ آن متصل میکند. آسیب به مخچه و اتصالات آن منجر به بروز آتاکسی میگردد؛ چرا که مخچه حرکات مربوط به بلع و گفتار، چشم و تعادل و هماهنگی در حرکت را کنترل مینماید. بروز آتاکسی به طور عمده میتواند سه نوع دلیل داشته باشد؛ دلایل ارثی و وراثتی، دلایل اکتسابی و وجود بیماریهای دژنراتیو (بیماریهایی که در طی زمان ساختار بافتهای آسیبدیده از بیماری و عملکرد آن بافتها تحلیل برود و ضعیفتر شود؛ بیماریهایی مانند اماس، پارکینسون، آلزایمر و روماتیسم.)
دلایل و علل وراثتی
دلایل ژنتیکی و ابتلا به آتاکسی در اثر وراثت و توسط یک ژن غالب یا دو ژن مغلوب و دریافت آنها از طریق پدر و مادر یکی از علل بروز آتاکسی است. با وجود یک جهش ژنی و ساخته شدن پروتئینهای غیرطبیعی، عمدتاً کارکرد و عملکرد سلولهای عصبی در نخاع و مخچه مختل شده و باعث تحلیل بافتهای موجود در این نواحی میشود. معمولاً این نوع آتاکسی در اثر جهشهای ژنی مختلف بروز کرده و اکثر آنها پیشرونده هستند.
آتاکسی ژنهای غالب
در مورد ژنهای غالب که باعث بروز آتاکسی میگردند، تاکنون بیش از 40 ژن شناسایی شدهاند و این تعداد ادامه خواهد داشت و آتاکسی مخچه و تحلیل آن در همۀ آنها دیده شده است. همچنین 8 نوع دیگر نیز شناخته شدهاند که اپیزودیک هستند، نه پیشرونده و نسبت به انواع دیگر آتاکسی رایجتر هستند.
آتاکسیهای ژنهای مغلوب
آتاکسیهای ناشی از وجود ژنهای مغلوب نیز چند نوع هستند که شایعترین آنها آتاکسی فریدریش است.
آتاکسی فریدریش
علائم قبل از 25 سالگی ظاهر شده و معمولاً این احتمال وجود دارد که در اسکن، مخچه سالم به نظر بیاید. مشکل اول در پاها به شکل قوسهای بلند ظاهر شده و سپس در بازوها، تنه و پشت اتفاق میافتد. علائم دیگر شامل نیستاگموس، مشکلات شنوایی و تکلم، نارسایی و بزرگ شدن قلب و دیابت است. ممکن است درمان زود هنگام کمک کننده باشد.
آتاکسی تلانژکتازی
این نوع از آتاکسی پیشرونده است و عملکرد مغز و سیستم ایمنی را مختل میسازد. در کودکی به حالت مویرگهای قرمز رنگ کوچک در صورت ظاهر شده (روی گوش یا گونه یا در چشم) و ممکن است با علائمی مانند عفونتهای مکرر تنفسی، اختلالات تکلم و تأخیر در ایجاد مهارتهای حرکتی و تعادلی همراه باشد. این بیماری ممکن است باعث افزایش ریسک ابتلا به تومور مغزی، لوسمی یا لنفوم شود.
آتاکسی ناشی از بیماری ویلسون
بیماری ویلسون یک بیماری ژنتیکی است که ناشی از تجمع مس درکبد، مغز، کلیه و سایر اندامهای بدن است. این بیماری بر اثر اختلال در عملکرد ژنی که بر روی کروموزوم 13 قرار گرفته و وظیفۀ انتقال مس را بر عهده دارد، ایجاد میگردد. تجمع مس و عدم دفع صحیح آن به اندامها از جمله مغز آسیب میرساند. بیماری ویلسون از والدین به فرزندان از طریق وراثت منتقل شده و باعث بروز اختلالاتی از جمله آتاکسی میشود.
آتاکسی ناشی از RFC1
در فرآیند همانندسازی فاکتور C، یک گسترش تکراری فاکتور پنتانوکلئوتیدی دو آللی در ژن کنترلکنندۀ فاکتور همانندسازی C زیر واحد یک (RFC1) ، باعث بروز اختلال شده و این وضعیت میتواند به عنوان علت آتاکسی مخچه و یا سندرم آرفلکسی دهلیزی درنظر گرفته شود. این اختلال با سوزن سوزن شدن و بیحسی در بدن و سرگیجه و گاهی سرفههای بیدلیل همراه است.
بیماریهای دژنراتیو
از میان بیماریهایی که در طی زمان باعث تحلیل و تضعیف بافتهای درگیر شده و باعث از بین رفتن عملکرد مثبت و شدت یافتن بیماری میشوند، MS یکی از نمونههای شناخته شده است. اماس یا آتروفی سیستم چندگانه (Multiple system atrophy) ، اختلالات و مشکلاتی را به وجود میآورد که شایعترین آنها آتاکسی است که با علائم دیگری مانند بیاختیاری مثانه، غش کردن و موارد دیگر همراه است.
علل اکتسابی
در کنار موارد گفته شده، علل اکتسابی یکی از دلایل مطرح برای ابتلا به آتاکسی هستند. در ادامه رایجترین آنها را ذکر میکنیم:
داروها
مصرف برخی داروها ممکن است باعث بروز آتاکسی شود. در واقع آتاکسی به عنوان عوارض جانبی این داروها به وجود آید. داروهایی مانند داروهای ضد صرع، داروهای شیمیدرمانی، آرامبخشها و داروهای ضد تشنج مانند باربیتوراتها.
مصرف الکل
الکل میتواند در دراز مدت باعث بروز آتاکسی گردد و فرد را دچار این اختلال نماید.
مشکلات تیروئید
ممکن است کمکاری غدد تیروئید و پاراتیروئید، به عنوان بیماریهای خود ایمنی، فرد را مبتلا به آتاکسی نماید.
مسمومیت با فلزات سنگین
خطر مسمومیت با فلزات سنگین نظیر سرب یا جیوه و یا موادی که حاوی این فلزان هستند؛ مانند رقیقکنندههای رنگ، باعث بروز آتاکسی بشود.
کمبود ویتامین
برخی از ویتامینها نظیر ویتامین E یا ویتامینهای گروه B، مانند ویتامینهای B1، B12 و B6 میتواند منجر به ایجاد آتاکسی شود. توجه به ویتامینها و رفع کمبود آنها مهم است؛ چراکه با رفع کمبود، قابل جبران هستند.
سکته
به صورت ناگهانی ایجاد میشود و ممکن است باعث بروز آتاکسی گردد.
ضربه مغزی
- فلج مغزی؛ ممکن است کودک در هنگام تولد با اختلالاتی ناشی از وجود آسیب در مغز متولد شود که باعث بروز فلج مغزی شده و ناهماهنگی و آتاکسی در او ایجاد کند.
- سندرمهای منتج از سرطان؛ وجود تومورها باعث میگردد تا سیستم ایمنی در پاسخ به تومورها، بیشتر در تومورهای سینه، ریه، تخمدان و لنفوم، باعث ایجاد آتاکسی شود.
- عفونتهای ویروسی؛ این امکان وجود دارد که بیماریهای عفونی با منشاء ویروسی مانند HIV، آبله مرغان و یا کوید 19 یا کرونا باعث بروز آتاکسی شوند.
- ناهنجاری در مغز؛ ممکن است هرگونه ناهنجاری، آبسه، تومور بدخیم یا خوشخیم منجر به ایجاد ناهنجاری در مغز و آتاکسی شود.
بیماریهای خود ایمنی
این بیماریها مانند سلیاک و بیماریهایی با روند مشابه که در اثر نقص و اختلال در سیستم ایمنی رخ میدهند و در واقع سیستم ایمنی به خود حملهور میگردد، ممکن است باعث آتاکسی شوند.
درمان آتاکسی
آتاکسی هیچ درمان مشخصی ندارد و در موارد کمی مانند کمبود ویتامینها و یا ابتلا به برخی بیماریهای عفونی مثل آبله مرغان ممکن است برطرف شده و یا قابل جبران باشد. آنچه مهم است توجه به ظهور علائم و مراجعۀ زود هنگام به متخصص مغز و اعصاب است.