ممکن است سوال بسیاری از مراجعه‌کنندگان به مراکز پزشکی مختلف این موضوع باشد که چرا پزشک آزمایش نوار عصب و عضله را تجویز کرده است؟ در چه مراکز پزشکی باید این آزمایش انجام شود؟ هدف از انجام این تست‌ها چیست؟ درک صحیح از اهداف هر آزمایش تشخیص پزشکی و به ویژه آزمایش نوار عصبی، این امکان را برای بیمار و اطرافیان فراهم می‌کند تا بیشترین بهره را از فیزیولوژی عصبی بالینی خود داشته باشند. در این مطلب سعی کرده‌ایم به پاسخ این پرسش‌ها بپردازیم. در این راستا، ابتدا، به طور خلاصه با دو نوع متداول از آزمایشات نوار عصب و عضله، کاربرد و نقش آن‌ها در تشخیص بیماری‌ها می‌پردازیم و سپس به این موضوع که در چه مراکز پزشکی این خدمات ارائه می‌شوند، اشاره می‌کنیم.
انواع آزمایش‌های نوار عصب و عضله
انواع مختلفی از آزمایش‌های نوار عصب و عضله، توسط متخصصان مغز و اعصاب تجویز می‌شود که همه آن‌ها جهت تشخیص احتمالی هرگونه اختلال در سیستم عصبی و یا عضلانی است. دو نوع متداول این آزمایش‌ها شامل الکترومیوگرام سوزنی (EMG) و آزمایش سرعت هدایت عصبی (NCV) هستند. مطالعات سرعت هدایت عصبی، بخشی از معاینات کامل نوروفیزیولوژیکی محیطی است و اغلب با الکترومیوگرام سوزنی همراه است. ترکیب این دو تکنیک، برای مطالعه تشخیصی و کامل فعالیت اعصاب محیطی موردنیاز است. فرآیند انتخاب آزمایش‌های مناسب، به پزشک ارجاع‌کننده مربوط نمی‌شود و بر عهده نوروفیزیولوژیست بالینی است. در ادامه، به طور خلاصه به معرفی این دو نوع آزمایش نوار عصب و عضله می‌پردازیم.
سرعت هدایت عصبی (NCV)
در روش سرعت هدایت عصبی یا NCV، سرعت حرکت تکانه الکتریکی در عصب اندازه‌گیری می‌شود. با استفاده از این روش، امکان بررسی آسیب عصبی وجود دارد. پالس‌های ایمن و کوچکی در چندین نقطه از بدن و بر روی پوست اندام‌هایی مثل دست‌ها و پاها اعمال می‌شود و پاسخ‌های به دست آمده، اندازه‌گیری می‌شوند. در طول انجام آزمایش، عصب تحریک می‌شود. این کار، معمولاً با اتصال الکترود به پوست انجام می‌شود. دو الکترود روی پوست قرار می‌گیرد، یک الکترود عصب را با تکانه الکتریکی بسیار خفیف تحریک می‌کند و الکترود دیگر آن را ثبت می‌نماید. این روش نوار عصب و عضله، برای هر عصب مورد آزمایش تکرار می‌شود.
در روش NCS، داده‌هایی در مورد عملکرد سیستم عصبی محیطی ارائه می‌شود که می‌تواند در تشخیص، توصیف وضعیت بیماری، پایش بیماری، مشاوره در مورد پیش آگهی و مدیریت بر اساس نتایج آزمایشات و بیماری مفید باشد. الکترودهای سوزنی که در این نوع نوار عصب و عضله به کار می‌روند، اطلاعات بسیار دقیقی از زمان رسانایی ارائه می‌دهند. اما، چون فقط ناحیه کوچکی از عضله یا عصب را ضبط می‌کنند، اطلاعات ضعیف و یا پیچیده‌ای برای تجزیه و تحلیل ارائه می‌دهند. سرعت هدایت عصبی، با اندازه‌گیری فواصل بین الکترودها و زمان لازم برای حرکت پالس الکتریکی بین الکترودها محاسبه می‌شود.
تشخیص بیماری‌ها با NCV
بیماری‌ها یا شرایطی که ممکن است با NCV بررسی شوند عبارتند از:
- سندرم گیلن باره. وضعیتی که در آن سیستم ایمنی بدن به بخشی از سیستم عصبی محیطی حمله می‌کند. اولین علائم ممکن است شامل ضعف یا احساس سوزن سوزن شدن در پاها باشد.
- سندرم تونل کارپال. وضعیتی که در آن عصب میانی که از ساعد به سمت دست کشیده می‌شود، توسط تاندون‌ها یا رباط‌های بزرگ شده در مچ دست تحت فشار قرار می‌گیرد یا منقبض می‌شود. این وضعیت، باعث درد و بی‌حسی در انگشتان می‌شود.
- بیماری شارکو ماری توث. بیماری عصبی ارثی که هم بر اعصاب حرکتی و هم بر اعصاب حسی تأثیر می‌گذارد و باعث ضعف عضلات و ساق پا می‌شود.
- بیماری فتق دیسک کمر و گردن . این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که غضروف فیبری که دیسک‌های مهره را احاطه کرده است، از بین می‌رود. این وضعیت به این دلیل است که در مرکز هر دیسک ماده ژلاتینی وجود دارد که به بیرون رانده می‌شود. این امر به عصب نخاعی فشار وارد می‌کند و باعث درد و آسیب به عصب می‌شود.
- پلی نوروپاتی التهابی مزمن و نوروپاتی. شرایطی که ناشی از دیابت یا اعتیاد به الکل است. علائم ممکن است شامل بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن در یک یا چندین عصب به طور همزمان شود.
- مشکلات عصب سیاتیک. دلایل زیادی برای مشکلات عصب سیاتیک وجود دارد. شایع‌ترین مشکل، مربوط به برآمدگی یا پاره شدن دیسک ستون فقرات است که به ریشه‌های عصب منتهی به عصب سیاتیک فشار می‌آورد و اغلب موجب درد، سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی می‌شود.
مطالعات هدایت عصبی با استفاده از نوار عصب و عضله می‌تواند به یافتن علت علائمی مانند بی‌حسی، گزگز و درد مداوم و سایر شرایط پزشکی کمک کند.
الکترومیوگرام سوزنی (EMG)
دیگر آزمایش نوار عصب و عضله، الکترومیوگرافی (EMG) است که پاسخ ماهیچه یا فعالیت الکتریکی عضلات را در واکنش به تحریک عصب عضله اندازه‌گیری می‌کند و اغلب همزمان با NCV برای تشخیص تفاوت بین اختلال عصبی و اختلال عضلانی انجام می‌شود. در طول انجام آزمایش، یک یا چند الکترود از طریق پوست به عضله وارد می‌شود. سپس، فعالیت الکتریکی ثبت شده الکترودها بر روی اسیلوسکوپ (نمایشگری برای نشان دادن فعالیت الکتریکی امواج) نمایش داده می‌شود و از تقویت‌کننده صدا برای شنیدن فعالیت استفاده می‌شود. EMG فعالیت الکتریکی عضله را در زمان استراحت و انقباض خفیف و شدید اندازه‌گیری می‌کند. به طور معمول، در زمان استراحت، سیگنال‌های الکتریکی به وسیله بافت عضلانی تولید نمی‌شود. با وارد کردن الکترود در عضله، مدت زمان کوتاهی فعالیت عضله روی اسیلوسکوپ ثبت می‌شود. اما، پس از آن، دیگر هیچ سیگنالی نباید وجود داشته باشد.
پتانسیل عمل، موجب ایجاد اندازه و شکل موجی بر روی اسیلوسکوپ می‌شودکه اطلاعاتی در مورد توانایی عضله برای پاسخ به هنگام تحریک اعصاب ارائه می‌دهد. همانطور که عضله با شدت بیشتری منقبض می‌شود، فیبرهای عضلانی بیشتری فعال می‌شوند و پتانسیل عمل تولید می‌کنند. تست EMG برای اندازه‌گیری تکانه‌های الکتریکی داخل عضله یا تعیین نحوه واکنش عضله به فعالیت الکتریکی و تحریک اعصاب استفاده می‌شود. استفاده از این آزمایش نوار عصب و عضله به پزشک اجازه می‌دهد تا بین اختلال عصبی و عضلانی تمایز قائل شود و در نتیجه تشخیص دقیق‌تری داشته باشد.
تشخیص بیماری‌ها با EMG
EMG و مطالعات هدایت عصبی برای کمک به تشخیص انواع اختلالات عضلانی و عصبی استفاده می‌شود. آزمایش EMG به متخصص مغز و اعصاب کمک می‌کند تا بتواند بررسی کند که آیا عضلات به سیگنال‌های عصبی به درستی پاسخگو هستند یا خیر. آزمایشات نوار عصب و عضله به تشخیص هرگونه آسیب یا بیماری عصبی کمک می‌کنند. انجام آزمایش‌های EMG و مطالعات هدایت عصبی به پزشک کمک می‌کند تا علائم ناشی از اختلال عضلانی یا مشکلات عصبی را تشخیص دهد.
تفاوت و شباهت NCV و EMG
روش سرعت هدایت عصبی، مشکلات احتمالی عصب را تشخیص می‌دهد، در حالی که الکترومیوگرام سوزنی مشخص می‌کند که آیا عضله در پاسخ به محرک عصب به درستی کار می‌کند یا خیر. هر دو آزمایش نوار عصب و عضله به احتمال وجود، محل و میزان بیماری‌هایی که به اعصاب و ماهیچه‌ها آسیب می‌رسانند، کمک می‌کند.
اهداف نوار عصب و عضله
هدف از انجام آزمایشات نوار عصب و عضله، این است که به عنوان روش تشخیصی در بیماران مشکوک به اختلالات ریشه عصبی، اعصاب محیطی، عضله و اتصال عصبی عضلانی به کار می‌رود. با انجام این آزمایش‌ها، اعصاب جمجمه و عملکرد طناب نخاعی نیز ممکن است ارزیابی شوند. اما، نشانه‌های بالینی خاص در جای دیگری مورد بحث قرار می‌گیرد. برای مثال هدف از بررسی NCS، ثبت ناهنجاری‌های کانونی یا پیوسته در طول اعصاب حرکتی یا حسی، بررسی سرعت هدایت طبیعی، نرمال بودن گرادیان سرعت و… است. اگر پزشک درخواست آزمایش‌های سرعت هدایت عصبی و الکترومیوگرافی را برای مراجعه‌کننده به مراکز درمانی تجویز کند، امکان تعیین بسیاری از مشکلات عصبی مانند درد، بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن وجود دارد. با انجام این آزمایشات، گامی در جهت بهبود سلامت و زندگی بیمار برداشته خواهد شد.
چه کسانی نیاز به نوار عصب و عضله دارند؟
اگر فردی مبتلا به علائم اختلال عضلانی یا عصبی باشد، ممکن است به آزمایشات نوار عصب و عضله نیاز داشته باشد. این علائم عبارتند از: ضعف عضلانی، سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی در بازوها، پاها، دست‌ها و یا صورت، گرفتگی عضلات، اسپاسم و یا پرش عضلات، فلج در ماهیچه.
نوار عصب و عضله در چه مراکز درمانی انجام می‌شود؟
آزمایشات نوار عصب و عضله، که اغلب به تجویز متخصصان مغز و اعصاب و به دلایل تشخیصی مختلفی انجام می‌شود، معمولاً در کلینیک های تخصصی مغز و اعصاب و توسط متخصصان مربوطه و یا تکنسین‌ها انجام می‌شود. همچنین، برخی از پزشکان متخصص مغز و اعصاب، مطب پزشکی را مجهز به تجهیزات مربوط به این آزمایش‌ها نموده‌اند و خدمات مربوطه را به مراجعه‌کنندگان ارائه می‌دهند. از طرف دیگر، این خدمات می‌تواند به صورت سرپایی یا به صورت بستری در بیمارستان انجام شود. به طورکلی، انتخاب روش‌های نوار عصب و عضله ممکن است بسته به شرایط بیمار و شیوه‌های درمانی پزشک متفاوت باشد و از این رو در برخی موارد پزشک ممکن است کلینیک و یا بیمارستان خاصی را که دارای بخش داخلی اعصاب است، برای انجام آزمایش بیمار معرفی کند. این مراکز درمانی باید به لحاظ کیفیت، تخصص و ایمنی، رضایتمندی بیماران را فراهم نمایند.
تست‌های NCV و EMG چگونه می‌توانند به بیمار کمک کنند؟
تست‌های سرعت هدایت عصبی و الکترومیوگرافی، به عنوان آزمون‌های نوار عصب و عضله از نوع الکترودیاگنوستیک هستند یعنی فعالیت الکتریکی عضله و اعصاب را اندازه‌گیری می‌کنند. اگر احساس بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن در بازوها، پاها، گردن، پشت یا ستون فقرات وجود داشته باشد، انجام این آزمایشات مفید خواهد بود. این تست‌ها همچنین مشکلات سلامتی مانند گرفتگی عضلات یا ضعف در بازوها یا پاها را پوشش می‌دهند. متخصصان مغز و اعصاب برای تشخیص دقیق بیماری عصبی و یافتن دلایل اختلال یا بیماری، این آزمایشات را تجویز می‌کنند. به طور خلاصه، این دو آزمایش برای کشف دلایل درد عصبی و تنش عضلانی به کار می‌روند. انجام هر کدام از این روش‌ها به تنهایی کفایت نمی‌کند، چیزی درست شبیه استفاده از نمک و فلفل در غذا!
هنگامی که آزمایش نوار عصب و عضله لازم تشخیص داده شود، پزشک عمومی بیمار را به متخصص مغز و اعصاب ارجاع می‌دهد تا در صورت نیاز به تشخیص هر کدام از موارد زیر، بیمار، آزمایشات سرعت هدایت عصبی و الکترومیوگرافی را دریافت کند:
- چگونه شکایت بیمار در مورد بروز مشکلاتی در سلامتی به اعصاب یا ماهیچه‌ها مرتبط است؟
- عصب به چه میزان آسیب‌دیده است؟
- علت آسیب عصبی چیست؟
- پیشرفت بیماری، تحت درمان آسیب عصبی چگونه است؟
هنگامی که آزمایشات سرعت هدایت عصبی و الکترومیوگرافی برای بیمار تجویز می‌شود، معمولاً هر دو روش به طور همزمان و در یک روز در کلینیک مغز و اعصاب انجام خواهد شد. بیمارانی که قصد انجام آزمایش‌های نوار عصب و عضله را دارند، باید قبل از انجام آن با پزشک خود در مورد مصرف منظم آسپرین یا داروهای رقیق‌کننده خون و یا اختلالات خونریزی مشورت کنند.
خصوصیات مراکز درمانی برای انجام نوار عصب و عضله
از جمله ویژگی‌هایی که بهترین کلینیک نوار عصب و عضله ارائه‌دهنده آزمایشات نوار عصب و عضله، باید داشته باشند این است که باید مجموعه‌ای متنوع و در عین حال یکپارچه از خدمات بالینی تخصصی، از جمله ارزیابی و مدیریت بستری و سرپایی، آزمایش‌های تشخیصی و مراقبت از بیماران را فراهم کنند تا تمام مراقبت‌های موردنیاز بیماران در یک مکان واحد ارائه شود و میزان ایمنی، راحتی و رضایت بیشتر بیماران فراهم گردد. ایجاد محیطی راحت و آرام، کیفیت مراقبت از بیمار، استفاده از تجهیزات مطابق با پیشرفت فناوری، پیروی از پروتکل‌های تعیین‌شده‌ای که موجبات بهبودی بیماران را فراهم کند و نظرسنجی از میزان رضایتمندی بیماران بستری در کلینیک، می‌تواند به ارائه بهتر خدمات کمک کند. قرارداد مراکز درمانی با بیمه‌های مختلف، از جمله موارد مهم دیگری است که باید جهت کاهش هزینه‌های درمانی بیماران به آن توجه شود.
نتیجه‌گیری و جمع بندی
در این مقاله، به طور خلاصه به معرفی دو نمونه متداول از آزمایشات نوار عصب و عضله با نام‌های سرعت هدایت عصبی (NCV) و الکترومیوگرافی (EMG) و تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو روش پرداخته شد. از آنجایی که فیزیولوژی و چگونگی کارکرد اعصاب و ماهیچه‌های تحت هدایت آن‌ها در حیطه علمی متخصصان داخلی مغز و اعصاب قرار دارد، برای انجام این آزمایشات بهتر است به مراکز درمانی که خدمات مغز و اعصاب را ارائه می‌کنند، مراجعه شود تا تحت نظر آن‌ها، کار به صورت تخصصی انجام گیرد؛ از جمله: بیمارستان‌هایی که حوزه فعالیت آن‌ها در زمینه مغز و اعصاب است؛ کلینیک‌‌های مغز و اعصاب و برخی مطب‌های پزشکی که متخصصان مغز و اعصاب در آن فعالیت دارند. بهتر است در انتخاب مرکز درمانی به نکاتی از جمله: کیفیت خدمات، دانش و تجربه متخصصان و پرسنل درمانی، امکانات و تجهیزات دستگاهی توجه شود.
