تومورهای کوچک و خوش خیم هیپوفیز ، در جمعیت عمومی ، به نسبت شایع هستند. برای مثال، پرولاکتینوما جزو شایع‌ترین انواع تومور هیپوفیز محسوب می‌شود که تقریباً 40 درصد از کل تومورهای این ناحیه را تشکیل می‌دهد. اما پرولاکتینوما دقیقاً چیست و چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند؟ جالب است بدانید که زنان بیشتر از مردان در معرض ابتلا به این نوع تومور هیپوفیز هستند. پرولاکتینوما به ندرت در کودکان و نوجوانان شایع است و ممکن است از شروع سن بلوغ در نوجوانان جلوگیری کند. در این مطلب سعی داریم به طور مفصل به بررسی این نوع تومور بپردازیم.
کلینیک هیپوفیز و قاعده جمجمه مرکز فوق تخصصی مغز و اعصاب طبیب در خدمت شما مراجعان گرامی میباشد
پرولاکتینوما چیست؟
پرولاکتینوما نوعی تومور غیرسرطانی و از شایع‌ترین تومورهای غده هیپوفیز است که باعث ترشح بیش از حد هورمون پرولاکتین از غده هیپوفیز می‌شود. هورمون پرولاکتین در دوران بارداری و شیردهی به پستان‌های زنان باردار سیگنال تولید شیر می‌دهد. وجود بیش از حد این هورمون در خون، وضعیتی به نام هیپرپرولاکتینمی ایجاد می‌کند که می‌تواند موجب ناباروری و مشکلات دیگری شود. اصلی‌ترین اثر پرولاکتینوما، کاهش سطح برخی از هورمون‌های جنسی از قبیل استروژن و تستوسترون است. این تومور، تهدیدی برای ادامه حیات فرد محسوب نمی‌شود؛ اما، می‌تواند باعث مشکلات بینایی، ناباروری و برخی مشکلات دیگر شود.
علائم و نشانه‌های پرولاکتینوما
پرولاکتینوما ممکن است هیچ علامتی در فرد ایجاد نکند. با این حال، ترشح بیش از حد پرولاکتین در خون (هیپرپرولاکتینمی) می‌تواند با نشانه‌هایی همراه باشد. برای مثال، اگر ابعاد این تومور بزرگ باشد، می‌تواند به بافت‌های اطراف تومور فشار وارد کند. فشار ناشی از رشد تومور می‌تواند موجب مشکلات بینایی، سردرد و کاهش سایر هورمون‌های تولید شده به وسیله غده هیپوفیز شود. به دلیل آنکه تولید بیش از حد پرولاکتین می‌تواند موجب اختلال در سیستم تولید مثل شود، برخی از علائم و نشانه‌های پرولاکتینوما فقط در زنان و یا مردان مشاهده می‌شود. در زنان، پرولاکتینوما می‌تواند موجب قاعدگی نامنظم یا عدم قاعدگی، ناباروری، مشاهده ترشحات شیری رنگ از پستان‌ها در دوران بارداری یا شیردهی، مقاربت دردناک به دلیل خشکی واژن، کاهش میل جنسی، آکنه و رشد بیش از حد موهای بدن و صورت شود؛ و در مردان موجب اختلال در نعوظ، کاهش میل جنسی و کاهش میزان سطح هورمون تستوسترون، کاهش موهای بدن و صورت، ماهیچه‌های کوچک و سینه‌های بزرگ شود.
از طرف دیگر، این نوع تومور هیپوفیز می‌تواند هم در زنان و هم در مردان باعث ناباروری، ضعیف و شکننده بودن استخوان‌ها (پوکی استخوان) و کاهش میل جنسی شود. زنانی که در دوران پیش از یائسگی قرار دارند، معمولاً زمانی که تومورها کوچک هستند، ممکن است متوجه علائم و نشانه‌های زود هنگامی تومور به دلیل وجود قاعدگی‌های نامنظم شوند. مصرف قرص‌های ضدبارداری ممکن است در تشخیص زودهنگام علائم این نوع تومور اختلال ایجاد کند. زنانی که در دوران پس از یائسگی قرار دارند، احتمال دارد دیرتر متوجه علائم و نشانه‌ها شوند و زمانی که تومورها بزرگ‌تر می‌شوند و احتمال ایجاد سردرد یا مشکلات بینایی بیشتر است، پرولاکتینوما در آن‌ها تشخیص داده می‌شود. احتمال اینکه مردان دیرتر از زنان متوجه علائم و نشانه‌های این بیماری شوند، بیشتر است.
علل ابتلا به پرولاکتینوما
همانطور که بیان گردید، پرولاکتینوما باعث ترشح بیش از حد هورمون پرولاکتین در غده هیپوفیز می‌شود. اگرچه علت تومور پرولاکتینوما معمولاً ناشناخته است و بیشتر تومورهای هیپوفیز خود به خود ایجاد می‌شوند؛ اما تولید بیش از حد پرولاکتین در بدن لزوماً به معنای پرولاکتینوما نیست. برای مثال، مصرف برخی داروها، احتمال وجود انواع دیگری از تومورهای هیپوفیز، بیماری‌های کلیوی، کم کاری غده تیروئید، بارداری و شیردهی از جمله علل افزایش پرولاکتین در بدن هستند. در برخی موارد، عوامل ژنتیکی ممکن است در این بیماری نقش داشته باشند. به عنوان مثال، اختلال ارثی نئوپلازی غدد درون ریز متعدد نوع یک، خطر ابتلا به پرولاکتینوما را افزایش می‌دهد. به ندرت، اختلال ارثی مانند نئوپلازی غدد درون ریز متعدد، نوع یک، ممکن است خطر پرولاکتینوما را در فردی افزایش دهد.
عوارض پرولاکتینوما چیست؟
ابتلا به پرولاکتینوما می‌تواند علائم و مشکلات متفاوتی را در زنان و مردان ایجاد کند. برخی از این موارد به دلیل بالا بودن بیش از حد پرولاکتین در بدن ایجاد می‌شوند و برخی دیگر به اندازه و محل تومور مرتبط هستند. پرولاکتینوم‌ها معمولاً ابعاد کوچکی دارند و قطر آن‌ها کمتر از یک سانتی‌متر است. این تومورهای کوچک «میکروپرولاکتینوم» نامیده می‌شوند. به ندرت ممکن است قطر تومور به بیش از یک سانتی‌متر برسد. در این صورت به آن‌ها، تومورهای «ماکروپرولاکتینوما» می‌گویند. ماکروپرولاکتینوما ممکن است به قسمت‌های مجاور غده هیپوفیز و مغز فشار ایجاد کند و منجر به عوارضی در فرد شود. پرولاکتین اضافی می‌تواند سطح هورمون‌های جنسی در زنان و مردان را کاهش دهد. عوارض مرتبط با این موضوع شامل موارد زیر است:
ناباروری
پرولاکتینوما می‌تواند در روند تولید مثل زنان و مردان اختلال ایجاد کند. ترشح بیش از حد این هورمون، باعث کاهش تولید هورمون‌های استروژن و تستوسترون می‌شود. سطوح بالای پرولاکتین در زنان می‌تواند از آزاد شدن تخمک در طول چرخه قاعدگی جلوگیری کند و در واقع موجب عدم تخمک‌گذاری شود. در مردان، ترشح بیش از حد پرولاکتین می‌تواند به کاهش تولید اسپرم منجر گردد.
پوکی استخوان
کاهش هورمون‌های استروژن و تستوسترون می‌تواند باعث کاهش استحکام استخوان‌ها شود.
عوارض بارداری
روند بارداری معمولی این است که با افزایش ماه‌های بارداری، تولید استروژن در زنان باردار افزایش می‌یابد. این روند، می‌تواند باعث رشد تومور و بروز علائم و نشانه‌هایی مانند سردرد و تغییرات بینایی در زنان بارداری شود که دارای تومور پرولاکتینومای بزرگ هستند.
از دست دادن بینایی
اگر پرولاکتینوما پیگیری درمانی نشود، ممکن است به اندازه‌ای بزرگ شود که بر اعصاب بینایی فشار اعمال کند. اعصاب بینایی در نزدیکی غده هیپوفیز قرار دارد. کار این اعصاب این است که تصاویر را از چشم به مغز منتقل می‌کنند تا امکان مشاهده اجسام فراهم شود. اولین علامت فشار روی اعصاب بینایی، از دست دادن دید جانبی یا محیطی است که بر اثر فشار تومور بر روی اعصاب بینایی یا کیاسم ایجاد می‌شود (کیاسم بخشی از مغز است که در آن دو عصب بینایی از روی یکدیگر عبور می‌کنند).
سطوح پایین سایر هورمون‌های غده هیپوفیز
در صورتی که پرولاکتینوما بزرگ باشد، می‌تواند بر قسمت سالم غده هیپوفیز فشار وارد کند. در نتیجه، منجر به کاهش سطح سایر هورمون‌های کنترل شده غده هیپوفیز از جمله هورمون‌های تیروئید و کورتیزول می‌شود.
سردرد
سطوح پایین سایر هورمون‌های هیپوفیز مانند تیروئید و کورتیزول می‌تواند منجر به سردرد شود.
تشخیص پرولاکتینوما
پرولاکتینوما بر اساس نتایج دو آزمایش زیر تشخیص داده می‌شود:
- آزمایش خون
با انجام آزمایش خون، سطح پرولاکتین در خون اندازه‌گیری می‌شود. اگر سطح این هورمون، بیش از حد در خون بالا باشد، پزشک متخصص، آزمایش تصویربرداری را برای تشخیص احتمالی تومور تجویز می‌کند.
- آزمایش‌های تصویربرداری
در آزمایش تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)، از امواج رادیویی و آهنرباها برای ایجاد تصاویر دقیق از اندام‌های داخلی و بافت‌های نرم استفاده می‌شود. اگر MRI گزینه درمانی مناسبی برای بیمار نباشد (به عنوان مثال، اگر بیمار دارای ایمپلنت دندان باشد) ، پزشک ممکن است به جای آن اسکن توموگرافی کامپیوتری (CT) را تجویز کند. نتایج آزمایش تصویربرداری معمولاً به پزشک جراح مغز و اعصاب اجازه می‌دهد تا تشخیص پرولاکتینوما را تأیید و اندازه و محل آن را تعیین کند. پس از تایید تشخیص پرولاکتینوما، پزشک ممکن است آزمایش‌های دیگری را تجویز کند تا تشخیص دهد که آیا تومور بر هورمون‌های دیگر تأثیر می‌گذارد یا خیر. بسته به اندازه تومور، پزشک ممکن است از بیمار بخواهد تا معاینات بینایی را نیز انجام دهد.
درمان پرولاکتینوما
در بیماران مبتلا به پرولاکتینوما، معمولاً سطح پرولاکتین با تجویز دارو به محدوده استاندارد کاهش داده می‌شود. در برخی موارد، از جراحی برای برداشتن تومور استفاده می‌شود. معمولاً پزشکان، پرولاکتینوما را با دارو درمان می‌کنند و به ندرت ممکن است از جراحی یا پرتودرمانی استفاده شود. اهداف درمانی عبارتند از:
- برگرداندن سطح پرولاکتین به حالت عادی
- کوچک کردن تومور
- اطمینان از کارکرد صحیح غده هیپوفیز
- رفع مشکلات ناشی از تومور از قبیل: مشکلات قاعدگی، ترشحات شیری رنگ از سینه‌ها، سطح پایین تستوسترون، سردرد یا مشکلات بینایی.
دارو درمانی
داروهایی به نام آگونیست‌های دوپامین سطح پرولاکتین را کنترل و تومور را به طور موثر کوچک می‌کنند. این داروها اثرات دوپامین شیمیایی مغز را تقلید می‌کنند.
- معمولاً برای درمان پرولاکتینوما از مهارکننده کارکرد دوپامین استفاده می‌شود. در اکثر پرولاکتینوماهای کوچک، داروهای مهارکننده کارکرد دوپامین، سطح پرولاکتین را به حالت طبیعی برمی‌گردانند و تومورها را کوچک می‌کنند.
- مصرف بروموکریپتین دو تا سه بار در روز
- کابرگولین داروی ارجح در درمان پرولاکتینوما است. زیرا، موثرتر از بروموکریپتین عمل می‌کند و عوارض جانبی کمتری دارد.
عوارض جانبی
عوارض جانبی رایج این داروها عبارتند از تهوع، استفراغ و سرگیجه. داروها باید همیشه با غذا مصرف شوند. شروع درمان با دوز کم و مصرف دارو قبل از خواب، می‌تواند عوارض جانبی را کاهش دهد. اگرچه داروهای مهارکننده کارکرد دوپامین با آسیب دریچه قلب مرتبط هستند؛ اما این مشکلات عمدتاً در بین افرادی که از این داروها برای درمان بیماری پارکینسون استفاده می‌کنند، مشاهده می‌شود. چون، بیماران پارکینسون نسبت به بیماران پرولاکتینوما، معمولاً دوزهای بسیار بالاتر این داروها را مصرف می‌کنند.
مدت درمان
برای جلوگیری از رشد مجدد تومور، به خصوص اگر پرولاکتینوما بزرگ باشد، ممکن است بیمار مجبور باشد تا داروها را برای مدت طولانی مصرف کند. پس از دو سال، اگر سطح پرولاکتین طبیعی و تومور قابل مشاهده نباشد، ممکن است داروها به آرامی کاهش یافته و قطع شوند. اما، اگر سطح پرولاکتین دوباره افزایش یافت، ممکن است لازم باشد تا بیمار دوباره دارو مصرف کند.
عمل جراحی پرولاکتینوما
اگرچه توصیه اغلب متخصصان مغز و اعصاب این است که پرولاکتینوما با دارو درمان شود، اما، در موارد زیر، جراحی تنها گزینه درمانی ممکن است:
- بیمار نتواند مصرف داروها را تحمل کند.
- مصرف داروها بی‌تاثیر باشد.
- بیمار داروهای ضد روان‌پریشی مصرف می‌کند که با داروهای مورد استفاده در درمان پرولاکتینوما تداخل ایجاد کند.
در برخی موارد، اگر پرولاکتینوما بزرگ باشد، ممکن است خانم‌ها قبل از اقدام به بارداری، جراحی را برای برداشتن تومور انتخاب کنند. دو نوع جراحی ممکن است در درمان پرولاکتینوما مورد استفاده قرار گیرد:
جراحی ترانس اسفنوئیدال
این روش جراحی، بیشتر در درمان پرولاکتینوما استفاده می‌شود. در این روش، برشی در پشت حفره بینی یا زیر لب بالایی انجام می‌شود. اگر تومور بزرگ باشد یا به نواحی دیگر سرایت کرده باشد، به ندرت از جراحی ترانس کرانیال استفاده می‌شود. برای این کار، جراح مغز و اعصاب، تومور را از طریق سوراخی در جمجمه خارج می‌کند. موفقیت جراحی به عوامل زیادی بستگی دارد، از جمله: مهارت و تجربه جراح و همینطور اندازه و محل تومور. زمانی که جراحی توسط جراح با تجربه انجام شود، سطح پرولاکتین، در حدود 90 درصد افراد مبتلا به تومورهای کوچک و در 50 درصد از افراد مبتلا به تومورهای بزرگ اصلاح می‌شود.
عوارض جانبی
همانند هر روش جراحی، جراحی پرولاکتینوما نیز ممکن است با عوارضی همراه باشد. عوارض جانبی جراحی شامل موارد زیر است:
- عملکرد کم هیپوفیز یا کم کاری هیپوفیز
- دیابت بی‌مزه؛ وضعیتی که منجر به تکرر ادرار و تشنگی بیش از حد می‌شود.
- نشت مایع مغزی نخاعی
- عفونت موضعی
پرتودرمانی
به ندرت ممکن است، داروها و جراحی نتوانند سطح پرولاکتین را کاهش دهند. در این صورت، ممکن است از پرتودرمانی استفاده شود. در این نوع درمان، از اشعه ایکس با انرژی بالا یا امواج ذرات برای از بین بردن سلول‌های تومور استفاده می‌شود. بسته به اندازه و محل تومور، دوز کلی پرتو می‌تواند در یک جلسه انجام شود یا اینکه در طول 4 تا 6 هفته و در دوزهای پایین‌تر انجام شود. با پرتودرمانی، معمولاً سطح پرولاکتین به حالت عادی باز می‌گردد. با این حال، از آنجایی که پرتودرمانی سطح پرولاکتین را در طول زمان کاهش می‌دهد، ممکن است سال‌ها طول بکشد تا این نتیجه حاصل گردد. با این وجود، ممکن است پزشک در کنار پرتودرمانی دارودرمانی را نیز برای دریافت نتایج بهتر پیشنهاد کند.
عوارض جانبی
شایع‌ترین عارضه جانبی پرتودرمانی، سطح پایین هورمون تیروئید است. همچنین، در نیمی دیگر از بیماران، پرتودرمانی ممکن است منجر به کاهش سایر هورمون‌های هیپوفیز شود. کاهش بینایی و آسیب مغزی از دیگر عوارض نادر این روش درمانی هستند. از دیگر عوارض جانبی نادر این است که بر اثر تابش پرتو، ممکن است انواع دیگری از تومورها ایجاد شوند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه شود؟
در صورت بروز نشانه‌ها و علائم پرولاکتینوما که در این مقاله به آن پرداخته شد و برای تعیین علت این علائم، بهتر است به پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه شود. همچنین اگر فردی مبتلا به پرولاکتینوما است و قصد بارداری دارد، بهتر است به پزشک مراجعه کند.
