در تشخیص بیماریهای مختلف، پزشکان و متخصصان علاوه بر گرفتن شرح حال و انجام ویزیت معمول، از روشهای تشخیصی مختلف که امروزه بسیار متنوع و گسترده هستند، برای تشخیص و تصمیمگیری در مورد بیمار و انتخاب روند درمان استفاده میکنند. یکی از این روشهای تصویربرداری است که انواع مختلف دارد که بسته به وضعیت بیمار و عضو تحت بررسی، پزشک متخصص مغز و اعصاب یا جراح مغز و اعصاب یکی از آنها را انتخاب مینماید. اگر خود شما یا یکی از اطرافیان به دلیل بروز مشکلی نیاز به مراجعه به پزشک مغز و اعصاب پیدا کرده باشید و یا در ناحیۀ ستون فقرات مسئلهای داشتهاید که میبایست بررسی میشده است، حتماً با اصطلاح ام آر آی آشنا شدهاید. امآرآی یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (Magnetic Resonance Imaging) یکی از راههای تصویربرداری از اندامهای داخلی است. ما در این مقاله قصد داریم تا اطلاعات لازم را در مورد این روش تشخیصی در اختیار شما قرار داده و بگوییم ام آر آی چیست؟
ام آر آی چیست؟
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی یا MRI، یک نوع تصویربرداری پزشکی غیرتهاجمی است که تصاویر دقیقی از ساختارهای داخلی بدن مانند استخوانها، ماهیچهها، رگها و اندامها ایجاد کرده و به تشخیص مشکلات احتمالی در این اعضاء کمک میکند. اسکنرهای دستگاه ام آر آی با استفاده از امواج رادیویی و آهنربایی بزرگ و میدان مغناطیسی ایجاد شده توسط این آهنربا، تصاویری از اندامها تولید میکنند و برخلاف تصویربرداری با اشعۀ ایکس، در طول انجام MRI تشعشعی ایجاد نمیشود. اسکنر دستگاه امآرآی همان کانال یا تونلی است که در حین انجام تصویربرداری فرد در آن دراز میکشد. با استفاده از تصاویر ایجاد شده، اطلاعات مهمی از وضعیت اندامهای داخلی جهت برنامهریزی و انتخاب طرح درمان به دست میآید. با استفاده از MRI میتوان تصاویری از اندامهای زیر به دست آورد:
- مغز، نخاع و ستون فقرات
- مفاصل و استخوانها
- سینه و پستانها
- قلب و رگهای خونی
- اندامهای داخلی مانند کبد، رحم، یا غدۀ پروستات
معمولاً از انجام امآرای میتوان در تشخیص بیماری، برنامهریزی طرح درمانی و همچنین بررسی نتایج درمان انجام شده کمک گرفت. خیلی از اوقات طرحی برای درمان یک بیماری انتخاب و اجرا میشود و با استفاده از MRI میتوان از موفقیتآمیز بودن آن اطمینان حاصل کرد.
ام آر ای چگونه عمل میکند؟
پروتونهای آبی که بافتهای بدن را تشکیل میدهد دارای حرکتی چرخشی حول محور خود هستند. مغناطیسی که توسط آهنربای بزرگ دستگاه امآرآی ایجاد میشود، با تکنولوژی پیشرفته و پیچیدۀ خود، تغییراتی در چرخش و حرکت این پروتونها ایجاد کرده و به نوعی میتوان گفت آنها را ابتدا برانگیخته کرده و سپس از آرایش آنها استفاده و از اندام تصویربرداری مینماید. بدین صورت که با ایجاد میدان مغناطیسی قوی، پروتونها مجبور به هماهنگی با آن میدان میگردند و فشاری که از طریق میدان مغناطیسی بر آنها وارد میگردد، آنها را از حالت تعادل خارج میسازد.
با خاموش شدن امواج رادیویی حسگرهای MRI انرژی آزاد شده در هنگام همسویی مجدد پروتونها با میدان مغناطیسی را شناسایی کرده و میسنجند. زمان و انرزی صرف شده برای هماهنگی مجدد پروتونها بسته به وضعیت مولکولها از جهت محیطی که در آن قرار دارند و ماهیت شیمیاییشان متفاوت بوده و تغییر میکند. در نهایت پزشکان میتوانند بر اساس این وضعیت تفاوت بین انواع مختلف بافتها را تشخیص دهند.
در طول انجام امآرآی بیمار در داخل تونل دستگاه دراز کشیده و میبایست ثابت و بدون حرکت باقی بماند تا وضوح تصویر به دست آمده مختل نگردد. در طی انجام فرآیند تصویربرداری ممکن است برای افزایش همسویی پروتونها با میدان مغناطیسی از مواد کنتراست (این مواد اغلب حاوی عنصر گادولینیوم هستند) به شکل تزریق داخل وریدی استفاده شود. با افزایش سرعت همسویی و هماهنگی پرتونها با میدان مغناطیسی، تصاویر بهدست آمده دقیقتر و واضحتر خواهند بود.
فرآیند تصویربرداری ام آر ای
در هنگام تصویربرداری بیمار در داخل دستگاه MRI دراز میکشد و کنترل دستگاه و شرایط به دست یک کارشناس و متخصص تصویربرداری و رادیوگرافی است که در این زمینه آموزش دیده و تخصص دارد. توسط یک کامپیوتر اسکنر ام آر آی کنترل میشود که به دلیل محفوظ و دور ماندن از میدان مغناطیسی در اتاقی دیگر قرار میگیرد. در حین انجام تصویربرداری از محفظه و پنجرهای شیشهای کارشناس بیمار را رؤیت نموده و وضعیت او را زیر نظر دارد و از طریق یک دستگاه رادیوگراف در صورت نیاز با بیمار صحبت مینماید.
ممکن است صداهایی ضربهای مانند در حین انجام امآرای به گوش برسد که مربوط به برقرار شدن و قطع شدن جریان الکتریکی در سیمپیچیهای دستگاه یا به اصطلاح خاموش و روشن شدن آن باشد که جای نگرانی نیست.
نکته مهم این موضوع است که شما به عنوان بیمار میبایست تا جایی که ممکن است ثابت مانده و حرکت نکنید و به دستورات اپراتور دستگاه یا همان کارشناس رادیوگرافی گوش بدهید. به عنوان مثال ممکن است از شما خواسته شود تا برای چند ثانیه نفس خود را حبس کرده و نگه دارید. بسته به اندام مورد بررسی و تعداد تصاویری که میبایست گرفته شود، ممکن است بین 15 تا 90 دقیقه زمان تصویربرداری و انجام MRI به طول بینجامد. تا اینجا برای شما گفتیم که ام آر آی چیست، حالا میخواهیم در ادامه به مزایا و ریسکهای احتمالی آن بپردازیم.
مزایای MRI چیست؟
تصویربرداری پزشکی از بافتها و اندامهای مختلف اشکال گوناگونی دارد که معمولاً با کمک اشعه ایکس، سونوگرافی ، انجام سیتیاسکن (توموگرافی کامپیوتری) ، تصویربرداری مولکولی یا امآرای انجام میگیرد. در تصویربرداری توسط اشعه ایکس و CT و همچنین تصویربرداری مولکولی از تابش اشعه کمک میگیرند، اما در انجام سونوگرافی و MRI برخلاف انواع دیگر از تابش اشعه استفاده نمیشود.
برای تشخیص تفاوت انواع بافت نرم و همچنین تفاوت بافت طبیعی و بافت غیرطبیعی، تصویربرداری توسط امآرآی بهتر و دقیقتر است.
در انجام امآرای از پرتوهای یونیزان استفاده نمیشود و همین موضوع خطر قرار گرفتن در معرض تابش اشعه را ندارد.
از دیگر مزایای MRI میتوان به همراه شدن این تصویربرداری دقیق با توسعه و پیشرفت در زمینههای تشخیصی و درمانی پزشکی نیز نام برد. به عنوان مثال انجام آنژیوگرافی با کمک و همراهی ام آر ای یا ناهنجاریهای عروقی و آنوریسم در مغزی .
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی یا MRI به تعیین محل دقیق عملکردهای مشخص در مغز کمک میکند. به طور مثال نواحی مشخصی در مغز به طور کلی مسئول کنترل عملکردهایی مانند حافظه یا گفتار هستند، اما تعیین دقیق نقطۀ خاصی که این کنترل در آن انجام میشود، ممکن است از فردی به فرد دیگر مقداری متفاوت باشد که مشخص شدن این موضوع با کمک MRI مقدور است. در برخی مواقع مشخص شدن محل کنترل یک عملکرد خاص به برنامهریزی در انتخاب نوع درمان و جراحیها کمک میکند.
ریسکها و خطرات MRI
یکی از موضوعاتی که باید در انجام ام آر آی رعایت شود و مدنظر قرار بگیرد، وجود جسم فلزی است. در دستگاه ام آر آی به دلیل استفاده از آهنربایی بزرگ، وجود جسم فلزی میتواند مشکلساز شود. اگر در بدن بیمار یا همراه او فلز باشد ممکن است جذب آهنربا و میدان مغناطیسی حاصل از آن شود. در بهترین حالت شاید جذب نشود، ولی ممکن است تصویر به دست آمده را مخدوش ساخته و دقت و وضوح آن را کاهش دهد. به همین دلیل قبل از انجام تصویربرداری MRI در فرم مخصوص اطلاعات، از بیمار پرسیده میشود تا از نبود جسم فلزی در بدن او اطمینان حاصل شود.
با وجود قطعه یا پروتزی فلزی در بدن امکان انجام ام آر آی نیست، مگر اینکه آن قطعه یا پروتز از جهت انجام MRI ایمن و مورد تأیید باشد. دستگاهی مانند:
- پروتزهای مفصلی
- دریچههای مصنوعی قلب
- پمپهای تزریق دارو
- محرکهای عصبی کاشته شده
- دستگاه ضربانساز
- پینهای فلزی
- حلزون کاشته شده
- گلوله یا ترکش فلزی
- قطعه فلزی داخل رحم
احتیاط:
- در صورتی که روی بدن خود خالکوبی یا تتو دارید نیز میبایست به کارشناس مربوطه اطلاع دهید؛ چرا که برخی رنگهای تیره حاوی فلز هستند.
- هنگام انجام امآرای اگر باردار هستید یا در دوران شیردهی فرزند خود هستید به کارشناس رادیوگرافی اطلاع دهید؛ چرا که اثرات میدان مغناطیسی بر جنین هنوز ثابت نشده و در صورت امکان MRI را به تعویق بیندازید. یا اگر در حین انجام MRI نیاز به تزریق ماده حاجب باشد، در زمان شیردهی لازم به توجه است.
- همچنین در صورت داشتن مشکلات کبدی یا کلیوی ممکن است تزریق ماده حاجب محدود و با احتیاط انجام شود و نیاز است تا کارشناس و تکنسین رادیوگرافی از این موضوع مطلع شود. اگرچه هنوز کاملاً ثابت نشده است، اما داروهای حاوی گادولینیوم ممکن است مسئلهساز شوند.
- کلاستروفوبیا موضوع دیگری است که باید بدان توجه کرد؛ برخی افراد که مبتلا به کلاستروفوبیا بوده و دچار ترس از محیطهای بسته و تنگ هستند، با ماندن در دستگاه و تونل MRI دچار پنیک شده و تحمل خود را از دست میدهند. همین موضوع باعث شده است تا دستگاه ام آر آی باز ساخته شود که هم برای بیماران دچار کلاستروفوبیا مناسب است و هم بیمارانی که دچار افزایش وزن و چاقیهای بیمارگونه هستند.
آمادگی انجام MRI
ممکن است بپرسید که آیا برای انجام ام آر آی نیاز به داشتن آمادگی قبلی است؟ قطعاً جواب مثبت است. اما نیاز به رعایت چه ملاحظاتی است؟
- خوردن و آشامیدن؛ در موارد عادی نیاز به رعایت دستورات خاصی برای خوردن و آشامیدن نیست. بیمار میتواند غذای معمول را خورده و داروهای خود را مصرف کند. مگر در مواردی بسیار خاص که قطعاً قبل از انجام امآرآی اطلاع داده خواهد شد.
- لباس؛ لباس مناسب انجام تصویربرداری، لباس بیمار است که در بیمارستانها استفاده شده و گان نامیده میشود. بیمار میبایست تمامی زیورآلات و هر گونه وسیلۀ اضافی که خصوصاً فلزی است را از تن خارج کند. با توجه به صدایی که دستگاه در حین انجام کار تولید میکند، گوشگیر در اختیار شما قرار داده میشود که میتوانید استفاده کنید.
- آلرژی و دارو؛ اگر به دلیل واکنشهای آلرژیک نسبت به مصرف ماده حاجب که تزریق میشود اطمینان ندارید، بهتر است این موضوع را با پزشک خود در میان بگذارید تا در صورت نیاز از روش جایگزین استفاده شود. همچنین اگر دچار کلاستروفوبیا هستید، این امکان وجود دارد تا با تجویز پزشک قبل از انجام MRI دارو مصرف کنید تا راحت بتوانید امآرآی را انجام دهید.
MRI مغز و نخاع
مرسومترین و متداولترین روش برای بررسی وضعیت سیستم عصب مرکز، مغز و نخاع، استفاده از ام آر آی است:
- آسیبهای مغزی
- آنوریسم عروق مغزی
- اسکلروز چندگانه
- سکته مغزی
- اختلالات چشم و گوش داخلی
- اختلالات نخاعی
- تومور مغزی
- دیسک کمر
- دیسک گردن
- تنگی کانال نخاعی کمر
- تنگی کانال نخاعی گردن
- ام اس
همه موارد ذکر شده در بالا، از طریق انجام امآرای قابل بررسی و تشخیص هستند.
نوع خاصی از ام آر آی، MRI عملکردی مغز نامیده میشود که به وسیلۀ آن تصاویری از گردش خون در نواحی مشخصی از مغز تهیه میشود که با بررسی از طریق آن تصاویر میتوان آناتومی مغز و همچنین عملکردهای آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.
این نوع MRI به منظور شناسایی و بررسی مناطقی از مغز انجام میشود که مربوط به عملکردهای خاص مانند گفتار و حرکت هستند. برای تصمیمگیری و بررسی در جراحی تومور مغزی و همچنین ارزیابی و سنجش آسیبهای مغزی و یا اختلالاتی نظیر آلزایمر ، ام آر آی عملکردی (fMRI) مؤثر و کاربردی است.
نتیجه گیری و جمع بندی
امآرآی یک روش تصویربرداری تشخیصی است که برای برنامهریزی طرح درمان و بررسی عملکرد اندامهای مختلف و همچنین اطلاع از تأثیرگذاری روش درمانی استفاده میشود. این روش دقت بالایی دارد و خصوصاً در تصویربرداری از بافتهای نرم و داخلی کاربرد بسیار دارد. در این روش تابش اشعه وجود نداشته و به همین دلیل در مواردی که منعی برای استفاده از اشعه نیز وجود دارد به کار میرود.
امروزه با پیشرفتهایی که در زمینه پزشکی روی داده است بسیاری از روشهای تشخیصی و درمانی قبلی، جای خود را به روشهای نوین و هزینه ام آر آی مغز کمتر و کم خطر تر دادهاند. همراهی و امکان استفاده همزمان از امآرآی و دیگر روشهای درمانی و تشخیصی به بهبود برنامههای درمانی خصوصاً در مورد بافتهای حساس و داخلی مانند کبد و مغز کمک بسیار کرده است.
در همین راستا متخصصان و تکنسینها سعی بر این دارند تا این دستگاه پرکاربرد و دقیق را روز به روز از جهت کارآیی و قابلیت توسعه دهند و متناسب با شرایط خاص بیماران آن را ارتقاء دهند. آهنربای بزرگ و کانال دستگاه که بیمار میبایست زمانی شاید طولانی را در آن سپری کند، در مدلهای جدیدتر این سازگاری را پیدا کرده است تا بیمارانی که تحمل بیحرکت ماندن طولانی را ندارند و یا افزایش وزن بالا دارند، بتوانند به صورت نشسته تصویربرداری را انجام دهند. یا در مواردی که یک کودک نیاز به انجام MRI دارد، معمولاً کوچک بودن جثّه و ثابت نماندن او مسئلهساز میگردد و وضوح تصویر را کاهش میدهد که در چنین مواردی نیاز به استفاده از بیهوشی خفیف است. طراحی اشکال و ابعاد جدید از دستگاه ام آر آی، میتواند این معضلات را برطرف کند.
