احتمالاً افرادی را دیدهاید که برای غذا خوردن و به خصوص فرو بردن غذا با مشکلاتی دست و چنجه نرم میکنند. برای مثال، بیمار مبتلا به آلزایمر که در مراحل پیشرفته بیماری قرار دارد یا افرادی که دچار سکته مغزی شدهاند و به نحوی با خوردن و آشامیدن مشکل دارند. این دسته از افراد، به اختلال بلع مبتلا هستند. آیا به هر نوع مشکلی در بلع، اختلالات بلع گفته میشود؟ اگر غذا خیلی سریع خورده شود و یا به درستی جویده نشود، امکان ابتلا به این بیماری وجود دارد؟ تشخیص و راهکار درمانی این نوع اختلال چیست؟ در این مطلب، سعی کردهایم تا به طور کامل به موضوع اختلالات بلع بپردازیم که میتواند به هر نحوی کیفیت زندگی و سلامت فرد را تحت تاثیر قرار دهد.
فرایند بلع چگونه است؟
فرآیند بلع، برای تغذیه و هیدراتاسیون کافی حیات موجودات زنده ضروری است و از ورود غذاها و مایعات به ریهها جلوگیری میکند. بلع، فرآیند پیچیدهای است که به همکاری چندین ماهیچه نیاز دارد. وقتی غذا وارد دهان میشود، زبان غذا یا مایعات را در دهان به سمت پشت گلو حرکت میدهد. با وارد شدن غذا به گلو، فلپ کوچکی به نام اپی گلوت، نای را میپوشاند تا غذا به سمت معده هدایت شود و از استنشاق آن جلوگیری کند. هنگامی که غذا وارد مری میشود، ماهیچههای مری غذا را به سمت پایین و به طرف معده فشار میدهند و حلقهای از ماهیچهها در انتهای مری باز میشود تا غذا را به داخل معده تخلیه کند. هرگونه اختلال در هرکدام از این فرآیندها میتواند موجب اختلال بلع یا دیسفاژی شود و فرد را با دشواری مواجه سازد.
اختلال بلع چیست؟
دیسفاژی یا اختلال بلع، نوعی مشکل گوارشی است که در آن فرد زمان و تلاش بیشتری را برای انتقال غذا یا مایعات از دهان به معده صرف میکند. این رویداد، در برخی موارد میتواند آنقدر دردناک باشد که حتی فرآیند بلع را غیرممکن سازد. همه مشکلات بلع، دیسفاژی محسوب نمیشوند؛ بنابراین، طبیعی است که هر فردی گهگاه در بلعیدن برخی مواد غذایی یا مایعات دچار مشکل شود. با این حال، مشکل بلع مداوم میتواند دلیلی برای نگرانی باشد.
برای مثال، فردی که نارسایی بینی را تجربه میکند به احتمال زیاد به نوعی بیماری عصبی مبتلا است و سرفه در حین بلع نشانه آن است که دیسفاژی میتواند به دلیل مشکلات عصبی باشد. مشکلات بلع میتواند با شرایطی از جمله ضعف عضلانی، سکته، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS)، آسیب تروماتیک یا جراحی اعصاب سر و گردن، میاستنی گراویس، پلی میوزیت، بیماری پارکینسون ، پرکاری و کم کاری تیروئید نیز همراه باشد و بر عملکرد عصبی مربوط به بلع تأثیر بگذارد. در هر صورت، اختلال بلع مداوم، نوعی وضعیت پزشکی جدی محسوب میشود که نیاز به درمان دارد.
انواع اختلال بلع
بسته به اینکه کدام قسمت از فرآیند بلع تحت تأثیر قرار بگیرد، اختلال بلع را میتوان به صورت زیر توصیف کرد:
- دیسفاژی دهان: زمانی که مشکل در دهان و معمولاً به دلیل حرکت زبان اتفاق میافتد.
- دیسفاژی حلق یا اوروفارنکس: زمانی که مشکل مربوط به عبور غذا از گلو است.
- دیسفاژی مری: زمانی که غذا قادر به حرکت از طریق مری نیست.
اختلال بلع در چه سنی رخ میدهد؟
اختلال بلع ممکن است در هر سنی رخ دهد، اما در افراد مسن شایعتر است. از اینرو، علل مشکلات بلع نیز متفاوت است و درمان آن به علت ایجاد این بیماری بستگی دارد. البته، دیسفاژی به عنوان نشانه طبیعی پیری در نظر گرفته نمیشود.
علائم اختلال بلع
علائم و نشانههای مرتبط با اختلال بلع میتواند شامل یک یا چند مورد از موارد زیر باشد:
- درد در هنگام بلعیدن غذا
- احساس سوزش سر دل
- ناتوانی در بلعیدن یا فرو بردن آب دهان
- احساس گیر کردن غذا در گلو، مری و یا قفسه سینه
- گرفتگی صدا
- رفلاکس غذا و مایعات به دهان
- دل دردهای مکرر
- بازگشت غذا یا اسید معده به گلو
- کاهش وزن
- سرفه در هنگام بلعیدن غذا و یا احساس خفگی
برخی از علائم اختلال بلع میتواند مستقل از خوردن، آشامیدن و یا بلع باشد. برای مثال: ابتلا به گلودرد مداوم، گرفتگی صدا، تنگی نفس، درد یا ناراحتی در قفسه سینه، مشکل نرم شدن غذا در دهان، نیاز به زمان اضافی برای جویدن یا حرکت دادن غذا و مایعات در دهان، مشکل فرو بردن غذا یا مایعات به پشت دهان، احساس رفلاکس یا سوزش سر دل و استفراغ.
علل اختلال بلع
هرگونه شرایطی که منجر به ضعف یا آسیب عضلات و اعصابی شود که در فرآیند بلع مورد استفاده قرار میگیرد، میتواند منجر به اختلال بلع شود. برای مثال، برخی از علل دیسفاژی مری عبارتند از: آشالازی؛ یعنی عضله تحتانی مری برای وارد شدن غذا به معده به درستی شُل نمیشود و میتواند باعث برگشت غذا به داخل گلو شود. همچنین، ضعف ماهیچههای دیواره مری، تنگی و یا انسداد مری با اجسام خارجی و وجود تومور در مری میتواند منجر به اختلال بلع شود. افراد مسنی که دارای پروتز مصنوعی هستند و یا افرادی که در جویدن غذای خود مشکل دارند، ممکن است بیشتر دچار این نوع اختلال شوند. از طرف دیگر، بیماریهایی از قبیل اسکلرودرمی، بیماری ام اس ، سکته مغزی، ابتلا به برخی بیماریهای سرطانی و پرتو درمانی میتواند از دیگر علل ابتلا به دیسفاژی باشد.
عوارض اختلال بلع
- دشواری یا اختلال بلع میتواند منجر به سوء تغذیه، کاهش وزن و کم آبی بدن شود و دریافت مواد مغذی و مایعات کافی را دشوار کند.
- ورود غذا یا مایعات به راه هوایی در حین تلاش برای بلع میتواند باعث ذاتالریه و آسپیراسیون در نتیجه ورود باکتری به ریهها شود.
- غذای گیر کرده در گلو میتواند باعث خفگی شود. اگر غذا به طور کامل راه هوایی را مسدود کند، ممکن است مرگ رخ دهد.
تشخیص اختلالات بلع
برای تشخیص اختلال بلع، پزشک با انجام معاینات بالینی کامل و پرسش در مورد علائم و سابقه پزشکی بیمار اقدام میکند. در صورتی که فردی، مبتلا به علائم دیسفاژی باشد و یا غذا در دهان، گلو، گردن یا قفسه سینه گیر کرده باشد، یا اینکه مصرف غذاهای خاص باعث تحریک علائم و یا بدتر شدن آن شوند، بهتر است آنها را با پزشک مطرح کند. در مورد احساس مشکلات بلع، بروز هرگونه علائم جدید یا نگرانیهایی در سلامتی که حتی به نظر نامرتبط هستند، لازم است با پزشک صحبت شود. پزشک ممکن است یک یا چند مورد از آزمایشهای زیر را برای تأیید تشخیص و علت مشکلات بلع توصیه کند.
- ارزیابی فیبر نوری آندوسکوپی بلع (تست FEES). در این روش، پزشک برای مشاهده نحوه بلعیدن از اسکوپ انعطافپذیری استفاده میکند که از طریق بینی وارد میشود.
- مطالعه بلع ویدئو فلوروسکوپی (VFSS) ، و همچنین بلع باریم (ازوفاگرام) . از این روشها، برای گرفتن اشعه ایکس یا ثبت نحوه عملکرد همزمان اندامها و ماهیچهها در هنگام بلع استفاده میشود.
- فارینگوسکوپی. از این روش، برای بررسی مشکلات ساختاری، عصبی، عضلانی یا سایر مشکلات گلو استفاده میشود. این کار با استفاده از فیبر نوری یا آندوسکوپ انجام میشود.
- آندوسکوپی فوقانی مری. این روش، میتواند به شناسایی نواحی التهاب، باریکی یا سایر ناهنجاریهای مری کمک کند.
- تست امپدانس. از این روش، برای ارزیابی فعالیت رفلاکس اسید استفاده میشود. با بکارگیری یک پروب نازک و حساس به اسید در مری، این کار انجام میشود.
- مانومتری مری. برای ارزیابی تغییرات فشاری که در هنگام بلع اتفاق میافتد، به کار میرود. همچنین، این کار به ارزیابی عملکرد عضلات مری کمک میکند.
- اگر فردی مبتلا به مشکلات بلع در بیمارستان بستری باشد، متخصصان مغز و اعصاب میتوانند ارزیابی آزمایش بلع را از طریق معاینات بالینی دهان و آزمایش رفلکسهای بلع انجام دهند.
درمان اختلالات بلع
در برخی موارد، علت اختلال بلع میتواند به دلیل سفتی بیش از حد اسفنکتر مری باشد. اگر درمان علت بیماری امکانپذیر نباشد، درمان دیسفاژی، متمرکز بر ایمنتر کردن بلع و کاهش ناراحتی بیمار است. پزشک ممکن است بسته به تشخیص، اقدام به تجویز دارو کند و یا اقدامات جراحی، تغییر رژیم غذایی یا سایر درمانها را توصیه نماید.
داروهای اختلالات بلع
داروها میتوانند در تسکین علائم خاص بلع یا درمان علت زمینهای آن مانند عفونت یا بیماری عصبی موثر باشند. برای مثال:
- تزریق سم بوتولینوم و دیگر انواع شُلکنندههای عضلانی برای شُل کردن برخی از ماهیچههای مری مفید است.
- مهارکنندههای پمپ پروتون و سایر داروها برای درمان رفلاکس معده به کار میروند.
- آنتیبیوتیکهای مختلف برای درمان عفونت تجویز میشوند.
- کورتیکواستروئیدها برای درمان اختلال بلع ناشی از واکنش آلرژیک موثر هستند.
- همچنین، تجویز داروهای دیگر برای کمک به حداقل رساندن علائم اختلال عصبی مفید هستند.
بلع درمانی
بلع درمانی، تمرینی است که بر تقویت مجدد عضلات، بهبود فرآیند بلع، کاهش خطر خفگی و آسپیراسیون تمرکز دارد. این درمانها، معمولاً توسط متخصصان گفتاردرمانی که جهت ارزیابی بلع و درمان توانبخشی آموزش دیدهاند، انجام میشود. تمرینات اختلال بلع معمولاً شامل موارد زیر است:
- تمرینات بستن حنجره برای تقویت عضلات حنجره
- تمرینات تقویتی زبان برای بهبود قدرت و تحرک زبان
- تمرینات بستن لب برای افزایش قدرت و تحرک لب
آموزش مجدد بلع میتواند به ویژه در افراد مبتلا به اختلال بلع که ناشی از اختلالات عصبی است و همچنین افرادی که بر روی عضلات گلو جراحی انجام دادهاند، مفید باشد.
جراحی و سایر روشها برای برطرف کردن مشکلات بلع
از آنجایی که اندامهای درگیر در بلع نزدیک به دهان قرار دارند، مشکلات بلع را اغلب میتوان با استفاده از لوله آندوسکوپی که از طریق دهان وارد میشود، برطرف کرد. با روش آندوسکوپی، هیچ برشی بر روی پوست ایجاد نمیشود. با این حال، در برخی موارد، ممکن است لازم باشد تا برای درمان علت اختلال بلع، پوست برش داده شود. روشهای مربوط به اختلالات بلع عبارتند از:
- میوتومی آندوسکوپی دهانی (POEM). فرآیندی که برای درمان آشالازی انجام میشود؛ برای شُل شدن عضله، برشی در حلقه سفت عضله انجام میشود.
- دیورتیکولکتومی. برای برداشتن دیورتیکول مری انجام میشود. گاهی اوقات، پزشکان برای این کار نیاز به برش ماهیچههای مری دارند.
- قرار دادن استنت مری. برای این کار، فنر یا استنتی را در داخل مری قرار میدهند تا تنگی آن رفع شود.
- اتساع. که برای کشش آرام نواحی باریک مری انجام میشود.
- جراحی. آخرین شیوه برای برداشتن تومور یا هر قسمت مسدود در مری، جراحی است.
اصلاح رژیم غذایی و تغییرات رفتاری
اگر رفع اختلال بلع امکانپذیر نباشد، تغییر غذا و نحوه غذا خوردن میتواند به بلع ایمنتر و راحتتر کمک کند. برای مثال، حذف غذاهایی که باعث مشکلاتی در بلع یا تغییر قوام آنها میشوند، میتواند موثر باشد. به عنوان مثال، به جای مصرف میوه کامل، از تکههای میوه به صورت اسموتی استفاده شود؛ یا اینکه وضعیت سر هنگام فرو بردن غذا تغییر کند، و یا در صورت احساس گیر کردن غذا در مری، از تکنیکهای خاصی برای حرکت دادن غذا استفاده شود.
استفاده از لوله تغذیه
گاهی اوقات، اختلال بلع ممکن است به قدری شدید باشد که موجب کاهش وزن شدید شود. در این صورت، استفاده از لوله تغذیه میتواند راهی برای تغذیه، کاهش خطر سرفه و رفع خفگی فراهم کند. اگر میزان کاهش وزن قابل توجه باشد، یا اینکه به دلیل مشکل بلع، فرد دچار پنومونی آسپیراسیون شود، پزشک ممکن است لولهگذاری تغذیه از طریق روده را توصیه کند. انواع مختلفی از لولههای تغذیه بر اساس نحوه تغذیه و محل قرارگیری آنها در بدن وجود دارد که معمولاً انتخاب نوع لوله بسته به شرایط بیمار و تشخیص پزشک بستگی دارد. لزوماً استفاده از شیوه لولهگذاری تغذیه، روشی دائمی نیست و با بهبود توانایی بیمار در فرآیند بلع و جذب برداشته خواهد شد.
پیشگیری از اختلال بلع
اگرچه نمیتوان از مشکلات بلع پیشگیری کرد، اما میتوان با انجام اقداماتی از قبیل آهسته غذا خوردن و خوب جویدن غذا، خطر ابتلا به مشکلات بلع را کاهش داد. همچنین، انجام تمرینات ورزشی برای تقویت عضلات دهان، گلو و گردن میتواند تا حدی در این امر موثر باشد. ولی به طورکلی ممکن است در بسیاری از موارد، اختلال بلع به دلایل پزشکی غیرقابل پیشبینی از جمله سکته قلبی، مغزی، آلزایمر، پارکینسون و… رخ دهد که قابل پیشبینی نباشند و باید به کلینیک مغز و اعصاب مراجعه شود .
چه زمانی باید به پزشک مراجعه شود؟
اگر فردی به طور منظم دچار مشکلات در بلع میشود یا اینکه دچار کاهش وزن مداوم، استفراغ و بازگشت مکرر غذا به مری یا دهان است، باید به پزشک مراجعه کند. همچنین، اگر انسداد یا اختلال بلع باعث اختلال در تنفس شود، یا امکان قورت دادن غذا وجود نداشته باشد، باید در اسرع وقت به نزدیکترین مرکز پزشکی مراجعه شود.
