توجه به اختلالات رفتاری از جمله بیش فعالی در کودکان ، موضوع مهمی است. احتمالاً شما هم کودکانی را دیده‌اید که یا به آن‌ها لقب بیش فعال داده‌اند و یا گفته می‌شود که به تشخیص متخصص مغز و اعصاب کودکان ، بیش فعال هستند. چطور کودکان بیش فعال و عادی از هم تشخیص داده می‌شوند؟ انواع بیش فعالی در کودکان چه هستند و چه راهکارهای درمانی و تشخیصی برای این بیماری وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوالات همراه ما باشید.
گاهی اوقات والدین، بیش فعالی را در فرزند خود به‌صورت کودکی که دائماً در حال حرکت است، توصیف می‌کنند. اما، بیش فعالی، چیزی بیشتر از آنچه که در کودکان عادی و همسالان دیده می‌شود، تعریف می‌گردد. رفتاری که بر عملکرد توانایی کودک در مدرسه، خانه یا سایر موقعیت‌ها، تأثیر منفی می‌گذارد. در واقع، بیش فعالی در کودکان، نوعی اختلال رفتاری است که معمولاً در دوران کودکی تشخیص داده می‌شود و به‌صورت حرف زدن بیش از حد، بی‌قراری و یا عدم توانایی در نشستن ثابت بر روی صندلی، دویدن یا سرگردانی تعریف می‌شود؛ در حالی که انتظار می‌رود تا کودکان راه بروند، بی‌حرکت باشند و یا در مکانی بنشینند و رنگ‌آمیزی یا پازل خود را انجام دهند. در برخی از کودکان، رفتار بیش فعالی طبیعی در نظر گرفته می‌شود و لزوماً نشان‌دهنده‌ی بیماری عصبی- رشدی، نیست.
نظر برخی روانشناسان در کلینیک روانشناسی این است که کودک بیش فعال کسی است که از نظر جسمی و یا کلامی نسبت به سایر کودکان هم سن و سال خود فعال‌تر است. در صورتی که بیش فعالی در کودکان، با بی‌توجهی و تکانشگری همراه باشد، به آن اختلال کمبود توجه یا Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) گفته می‌شود. لزوماً همه‌ی این علائم، با هم در یک کودک ظاهر نمی‌شوند. این اختلال، معمولاً اولین نگرانی والدین یا معلمان است که مورد توجه قرار می‌گیرد. برای مثال، کودک 5 ساله‌ای که در مهدکودک با نشستن بر روی صندلی‌اش مشکل دارد ممکن است به عنوان بیش فعال تلقی گردد؛ اما، دانش‌آموز 7 ساله‌ای که در کلاس دوم به قدری حرکت می‌کند که از صندلی خود به پایین می‌افتد و یا از آن خارج می‌شود، به احتمال بسیار زیاد علائم بیش فعالی را نشان می‌دهد.
انواع مختلفی از بیش فعالی در کودکان وجود دارد که می‌تواند بخشی از روش‌های تشخیصی کودک بیش فعال باشد. سه دسته‌ی اصلی از انواع بیش فعالی در کودکان، شامل موارد زیر است:
- کودکانی که به طور عمده بی‌توجه هستند. یعنی؛ فقط علائم بی‌توجهی دارند و علائم بیش فعالی در آن‌ها یا وجود ندارد و یا بسیار ناچیز است.
- کودکان ADHD. این کودکان به‌طور عمده، علائم بیش فعالی- تکانشگری را نشان می‌دهند و دارای علائم بی‌توجهی هم هستند.
- نوع ترکیبی ADHD. این نوع بیش فعالی، از متداول‌ترین انواع بیش فعالی در کودکان محسوب می‌شود که علائم بی‌توجهی، حواس پرتی و بیش فعالی- تکانشگری را شامل می‌شود.
بسیاری از کودکان مبتلا به بیش فعالی به ویژه از نوع ADHD، مشکلاتی دارند که هم در دسته‌ی دوم و هم در دسته‌ی سوم قرار می‌گیرند، اما همیشه اینطور نیست. به‌عنوان مثال، ممکن است در برخی از انواع بیش فعالی در کودکان عدم تمرکز مشاهده شود، اما مشکلات مربوط به بیش فعالی یا تکانشگری ملاحظه نگردد.
در ادامه، به شایع‌ترین علائم بیش فعالی در کودکان اشاره می‌شود. با این وجود، علایم این بیماری در کودکان مختلف، متفاوت است. از عناصر کلیدی در تشخیص این بیماری این است که علائم مشاهده شده در کودک باید به‌طور قابل توجهی عملکرد انطباقی او را در هر دو محیط خانه و مدرسه مختل کند. سه دسته از علائم بیش فعالی در کودکان به ویژه از نوع ADHD، شامل موارد زیر است:
- بی‌توجهی:
- دامنه‌ی توجه کودک کوتاه است و به راحتی حواس و توجه او از مطلب پرت می‌شود.
- مشکل در گوش دادن به سخن دیگران و یا انجام دستورالعمل آن‌ها دارد.
- در توجه به جزئیات یک مطلب یا واقعه دچار مشکل است.
- در انجام تکالیف مدرسه بی‌دقتی دارد.
- دچار فراموشی و گُم کردن وسایل شخصی خود می‌شود.
- مهارت‌های مطالعه‌ای و سازماندهی ضعیف در انجام وظایف خود دارد.
- تمایل به تغییر مداوم در انجام یک فعالیت یا وظیفه‌ی خاص دارد.
- توانایی و تحمل او در انجام امور وقت‌گیر، پایین است.
- تکانشگری:
- اغلب حرف دیگران را قطع می‌کند.
- در بازی‌های اجتماعی مشکل دارد.
- تمایلی به انتظار و در صف ماندن ندارد.
- اقدام به ریسک‌پذیری مکرر و بدون فکر می‌کند.
- بیش فعالی:
- در حال حرکت مداوم، بالا رفتن یا دویدن بدون هدف است.
- بی‌قراری بیش از حد در نشستن بر روی صندلی دارد که با حرکات دست‌ها و یا پاها این بی‌قراری آشکار است.
- بیش از حد صحبت می‌کند.
- در انجام فعالیت‌های آرام مشکل دارد.
- به‌طور مکرر فراموش می‌کند و یا وسایل خود را گُم می‌کند.
- توانایی او در انجام کامل یک کار ناچیز است.
این علائم می‌توانند مشکلات قابل توجهی در زندگی کودک ایجاد کنند، مانند عدم موفقیت در مدرسه، تعامل اجتماعی ضعیف با سایر کودکان و بزرگسالان و مشکلات در برقراری نظم و انضباط.
علائم بیش فعالی در کودکان؛ معمولاً در 7 سالگی آشکار می‌شود و در سن پیش دبستانی بسیار شایع است. بی‌توجهی یا کمبود توجه ممکن است تا زمانی که کودک به مدرسه نرفته است، قابل تشخیص نباشد. به‌طورکلی، امکان تشخیص این بیماری در کودکان خردسال یا نوپا وجود دارد، اما تشخیص ADHD باید با احتیاط انجام شود. در کودکان بسیار خردسال، بیش فعالی ممکن است به‌صورت اختلال انجام کار در منزل و یا مدرسه، عدم تمرکز در انجام فعالیت، پرش از روی مبلمان، بالا رفتن از کابینت‌ها و… مشاهده شود. کودکان بیش فعال و تکانشگر، ممکن است رفتار پرخاشگرانه‌ای از خود نشان دهند. چون به‌طور کامل یاد نگرفته‌اند که به ناامیدی یا تحریک‌پذیری پاسخ مناسب دهند.
علت دقیق بیش فعالی در کودکان هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است. شواهد موجود نشان می‌دهد که بیش فعالی از نوع ADHD نوعی اختلال ژنتیکی و بیولوژیکی بر پایه‌ی مغز است. در کودکان مبتلا به ADHD، میزان سطوح پایینی از ماده‌ی شیمیایی دوپامین در مغز گزارش شده است. همچنین، مطالعات تصویربرداری مغز نشان می‌دهد که متابولیسم مغز در کودکان مبتلا به بیش فعالی به خصوص از نوع ADHD در قسمت‌هایی از مغز که مربوط به کنترل توجه و قضاوت اجتماعی است، کاهش می‌یابد.
برآوردها حاکی از آن است که حدود 4 تا 12 درصد از کودکان، مبتلا به بیش فعالی به ویژه از نوع ADHD هستند. پسران حدود دو تا سه برابر بیشتر از دختران در معرض این نوع بیش فعالی قرار دارند. بسیاری از والدینِ کودکان مبتلا به بیش فعالی، در جوانی علائم آن را را تجربه کرده‌اند و معمولاً در برادران و خواهران یک خانواده دیده می‌شود. اکثر خانواده‌ها زمانی به دنبال راهکار درمانی بیش فعالی در کودکان خود هستند که علائم فرزندشان در یادگیری و سازگاری با انتظارات مدرسه و فعالیت‌های مناسب سن، اختلال ایجاد کند.
در حال حاضر، اقدامات پیشگیرانه برای کاهش بروز بیش فعالی در کودکان وجود ندارد. با این حال، تشخیص زودهنگام می‌تواند شدت علائم و تداخل علائم رفتاری را کاهش، رشد و تکامل طبیعی کودک را افزایش و کیفیت زندگی کودکان مبتلا به بیش فعالی به خصوص از نوع ADHD را بهبود بخشد.
اغلب کودکان بیش فعال، می‌توانند در هر کاری که انجام می‌دهند سرگرم‌کننده و خلاق باشند. در صورتی که کودکان بیش فعال به درستی هدایت شوند، می‌توانند به کودکانی موفق در بزرگسالی تبدیل شوند. یکی از راهکارها برای کنترل بیش فعالی در کودکان این است که به جای نشستن بر روی صندلی، از کودک بخواهید تا در پشت میز بایستد. به این کودکان فرصت بازی کردن، دویدن و در واقع تخلیه‌ی انرژی بدهید. برای مثال، قبل از انجام تکالیف مدرسه یا امور منزل، به آن‌ها فرصت انجام فعالیت‌های مثبت مثل ورزش، رقص و یا دویدن بدهید تا انرژی آن‌ها تخلیه شود و تمرکزشان بر روی انجام کار بیشتر گردد.
در صورتی که راهکارهای گفته شده در خصوص کنترل بیش فعالی در کودکان، مؤثر واقع نشود و نگرانی والدین از این موضوع بهبود نیابد، بهتر است با پزشک اطفال یا روانشناس کودک در مورد ارزیابی احتمالی این نوع اختلال مشورت نمایند. این متخصصان با بررسی شرح حال دقیق رفتار کودک توسط والدین و معلمان، مشاهدات رفتار کودک و انجام یک سری از آزمون‌های روانی، به تشخیص و یا رد بیش فعالی به ویژه از نوع ADHD می‌پردازند.
گزینه‌های درمانی مختلفی برای کمک به بهبود عملکرد کودک وجود دارد. درمانگر و یا روانشناس، می‌تواند با آموزش به کودکان کمک کند تا بر رفتار خود نظارت کنند و یاد بگیرند تا قبل از هرگونه اقدامی، ابتدا فکر کنند. همچنین، آن‌ها به والدین کمک می‌کنند تا با راه‌های مؤثر برای کنترل بیش فعالی در کودکان آشنا شوند. راهکار نهایی درمانی، تجویز دارو است که زیر نظر متخصص اطفال و یا روانپزشک کودک انجام می‌شود. عواملی مثل: سن کودک، سلامت کلی و سابقه‌ی پزشکی، وسعت علائم، تحمل کودک در برابر مصرف داروها یا درمان‌های خاص و نظر یا ترجیح والدین، از موارد اصلی درمان کودکان مبتلا به بیش فعالی به خصوص از نوع ADHD محسوب می‌شود. همچنین، حمایت والدین، آموزش‌های رفتاری و قرار دادن کودک در مدرسه‌ی مناسب، از دیگر موارد مهم در روند درمانی این کودکان محسوب می‌شود.
