اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی در کودکان

اکثر خانواده‌ها هنگامی‌که علائمی مانند عدم تمرکز و توجه، بیش فعالی و بی‌قراری و یا رفتارهای تکانشی مانند قطع کردن حرف دیگران را در فرزندان خود می‌بینند و این علائم با مشکلات یادگیری و عدم سازگاری کودک با مدرسه و فعالیت‌های متناسب با سن او تداخل پیدا می‌کند، به دنبال کمک هستند.

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی یک بیماری مزمن است که علائم آن در طول زندگی فرد، بروز می‌کنند. ADHD شایع‌ترین اختلال رفتاری تشخیص داده شده در دوران کودکی است. پزشک متخصص مغز و اعصاب اطفال، روانپزشک کودک یا یک متخصص بهداشت روان در کلینیک مغز و اعصاب معمولاً اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی را در کودک تشخیص می‌دهد.

 

اختلالی با نام کم‌توجهی – بیش‌فعالی

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی یا Attention deficit–hyperactivity disorder (ADHD) با ناتوانی در جلب و حفظ توجه و تمرکز، ناتوانی در تعدیل سطح فعالیت و اقدامات تکانشی یا بی‌اختیار، شناخته می‌شود. نتیجه این اختلال، رفتارهای ناسازگاری است که با سن و سطح رشد هماهنگ نیست.

با وجود اینکه علت اصلی ابتلاء به این اختلال همچنان مشخص نیست، به نظر می‌رسد عوامل ژنتیکی نقش مهمی در بروز این اختلال ایفا می‌کنند. به علاوه، وزن بسیار کم هنگام تولد (کمتر از 1000 گرم) و شرایط محیطی مانند ضربه به سر و قرار گرفتن در معرض سرب نیز با علائم ADHD مرتبط هستند.

سه نوع اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی تا کنون شناسایی شده است: نوع بی‌توجهی (15-10 درصد) ، نوع بیش فعالی/ تکانشی (حدود 5 درصد) یا نوع ترکیبی. تشخیص نوع این اختلال بر اساس علائم ایجاد شده در شش ماه گذشته است.

بسته به نوع اختلال، پنج یا شش مورد از علائم زیر در افراد (بالای 17 سال) مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی مشاهده می‌شود:

مبتلایان به اختلال بی‌توجهی:

• به جزئیات توجه زیادی نمی‌کند و اشتباهات ناشی از بی‌دقتی، در مدرسه یا وظایف شغلی مرتکب می‌شود.
• در تمرکز بر وظایف یا فعالیت‌هایی مانند سخنرانی، مکالمات یا خواندن برای مدت طولانی، مشکل دارد.
• وقتی با او صحبت می‌کنیم به نظر نمی‌رسد که به صحبت‌های ما گوش می‌دهد (یعنی به نظر می‌رسد در جای دیگری باشد) .
• دستورالعمل‌ها را رعایت نمی‌کند و تکالیف مدرسه، کارهای روزمره یا وظایف شغلی را تکمیل نمی‌کند (ممکن است کارها را شروع کند اما به سرعت تمرکز خود را از دست می‌دهد) .
• در سازماندهی وظایف و کارهای خود مشکل دارد (به عنوان مثال، زمان را به خوبی مدیریت نمی‌کند؛ کارهایش را به‌صورت آشفته و نامنظم انجام می‌دهد و فرصت‌ها را از دست می‌دهد) .
• از کارهایی که به تلاش ذهنی مداوم نیاز دارند، مانند تهیه گزارش یا تکمیل فرم‌ها، اجتناب می‌کند یا علاقه‌ای به انجام این قبیل کارها ندارد.
• اغلب جزوه‌های مدرسه، کتاب، کلید، کیف پول، تلفن همراه، عینک و سایر لوازم مورد نیاز زندگی روزمره را گم می‌کند.
• به آسانی پریشان شده و حواسش پرت می‌شود.
• کارهای روزانه، مانند کارهای خانه و سایر مسئولیت‌هایی که به او محول می‌شود را فراموش می‌کند. نوجوانان افراد مسن و بزرگسالان ممکن است تماس تلفنی، پرداخت صورتحساب و قرار ملاقات را نیز فراموش کنند.

مبتلایان به اختلال بیش فعالی/ تکانشی:

• مدام و به مقدار بیش از حدی به دست یا پای خود ضربه زده یا آن‌ها را تکان می‌دهد. روی صندلی نیز به تکان خوردن ادامه می‌دهد.
• فرد مبتلا قادر به ماندن در وضعیت نشسته نیست (به عنوان مثال در کلاس درس یا محل کار) .
• بی‌جا و بی‌موقع می‌دود و از در و دیوار بالا می‌رود.
• نمی‌تواند بی‌سر و صدا بازی کند یا فعالیت‌های تفریحی انجام دهد.
• همیشه در حال حرکت است.
• پر حرفی می‌کند.
• قبل از تمام شدن سوال، جواب می‌دهد (به عنوان مثال ممکن است صحبت سایرین را قطع کند چون نمی‌تواند برای صحبت در مکالمات منتظر بماند) .
• نمی‌تواند در صف یا جایی که باید برای رسیدن نوبت منتظر بماند، طاقت بیاورد.
• دیگران را متوقف می‌کند یا بین حرف آن‌ها می‌پرد (به عنوان مثال مکالمات، بازی‌ها یا فعالیت‌ها را قطع می‌کند یا بدون اجازه از وسایل دیگران استفاده می‌کند) . نوجوانان و بزرگسالان حتی ممکن است کنترل کارهای دیگران را به عهده بگیرند.

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلاء به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی هستند؟

آمار‌ها نشان می‌دهند که در حدود 12-4 درصد از کودکان دارای ADHD هستند و از این میان آمار ابتلای پسران بیشتر از دختران است، به طوری که پسران حدوداً 3-2 برابر دختران به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی از نوع بیش فعالی/ تکانشی یا نوع ترکیبی مبتلا می‌شوند. به علاوه، معمولاً این اختلال بین برادران و خواهران در یک خانواده نیز دیده می‌شود.

 

اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی چگونه درمان می‌شود؟

تشخیص این بیماری از طریق مطالعات آزمایشگاهی صورت نمی‌گیرد و بروز فیزیکی نیز ندارد. تشخیص در واقع شامل جمع‌آوری اطلاعات از والدین، معلمان و دیگر نزدیکان فرد، پر کردن چک لیست‌ها و ارزیابی پزشکی (از جمله غربالگری بینایی و شنوایی) برای ردیابی سایر مشکلات پزشکی است. یکی از مفید‌ترین روش‌ها برای تشخیص ابتلاء به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی، فرم‌های سنجش رفتاری هستند. به عبارت دیگر، چک لیست‌های جامع تکاملی، اجتماعی و خانوادگی که در حقیقت چک لیست‌های استانداردی هستند برای ارزیابی رفتار‌ها، در نظر گرفتن اختلالات سلامت روان و به‌طور همزمان معاینه فیزیکی، البته نه برای تشخیص اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی، بلکه برای ارزیابی ژنتیک و سایر شرایط فرد.

یکی از انواع این مقیاس‌ها، مقیاس ارزیابی کیفیت سلامت کودکان موسوم به Vanderbilt است؛ که در واقع یک چک لیست رفتاری برای والدین و آموزگاران است و درصورت مشاهده نشانه‌ها، آن‌ها را نسبت به امکان ابتلای فرزندشان به ADHD، آگاه می‌کند. در این روش ارزیابی، والدین و معلمان به روابط فردی و عملکرد کودکان در مدرسه امتیاز می‌دهند و علائم تعیین شده در این مقیاس را بر اساس معیارهای “هرگز” تا “اغلب” برای کودک مشخص می‌کنند. امتیاز نهایی مشخص می‌کند که آیا معیار‌های تعیین شده اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی در کودک وجود دارد یا خیر.

درمان Attention deficit–hyperactivity disorder، بر کنترل علائم این اختلال، که تأثیر به سزایی در زندگی فردی و اجتماعی فرد دارد، تمرکز خواهد داشت. به علاوه، سن، سلامت کلی، سابقه پزشکی، وسعت علائم، تحمل فرد نسبت به داروها یا درمان‌های خاص، انتظارات فرد و همچنین نظر یا ترجیح او در تعیین درمان اختصاصی این بیماری نقش دارد.

به‌طور کلی، درمان به کمک نتایج قابل اندازه‌گیری هدایت می‌شود، مانند گزارش اقدامات انضباطی، مدت زمان صرف شده برای انجام تکالیف در خانه و یا مشارکت در سایر فعالیت‌ها بدون وجود علائم اختلالی، که توسط معلم و والدین اطلاع داده می‌شود. در مواردی هم برای افزایش کنترل علائم، داروهایی مانند آتوموکستین تجویز می‌شود.

نتایج قابل انتظار حاصل از یک درمان مطلوب نیز عبارتند از:

• بهبود روابط با خانواده، معلمان و همسالان
• کاهش رفتارهای مخرب
• بهبود کیفیت و کارآیی در تکمیل فعالیت‌های آموزشی – تحصیلی و افزایش کمیت کارهای به پایان رسیده
• افزایش استقلال در مراقبت از خود و انجام فعالیت‌های متناسب با سن
• بهبود عزت نفس
• ایمنی بیشتر (به عنوان مثال، مراقبت بیشتر هنگام عبور از خیابان، ماندن با بزرگسال در مکان‌های عمومی و کاهش رفتارهای مخاطره‌آمیز)

 

مناسب‌ترین فعالیت‌ها برای کودکان مبتلا به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی

بهترین فعالیت‌های بعد از مدرسه، برای کودکان مبتلاء به ADHD فعالیتهایی هستند که، کودک شما از انجام آن لذت می‌برد و در واقع به آن علاقه مند است. فعالیت‌هایی که به خوبی قابل کنترل و نظارت باشد. و البته فعالیت بدنی یا جزء از آن در فضای باز انجام شود.

طبق گفته دکتر ریچارد گالاگر، روانشناس و استادیار روانپزشکی کودکان و نوجوانان در مرکز مطالعه کودک دانشگاه نیویورک، کودکان مبتلا به این اختلال در فعالیت‌هایی که برای آنها جالب است، بهتر عمل می‌کنند. دکتر گالاگر همچنین توصیه می‌کند که فعالیتی را برای زمان بعد از مدرسه کودک خود انتخاب کنید که او را در یک محیط سازمان یافته مشارکت دهد، خواه اشتیاق فرزند شما رقص، هنرهای رزمی، فوتبال یا هنر باشد. برخی از رایج‌ترین گزینه‌ها عبارتند از:

• هنر‌های رزمی

دکتر دیوید دبلیو کیدر، متخصص اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی معتقد است که آموزش هنرهای رزمی، در حقیقت کنترل خود را به کودک می‌آموزد، بسیار ساختار یافته است و به آن‌ها امکان می‌دهد ورزش و تحرک داشته باشند.

• ورزش‌های گروهی

ورزش‌های گروهی مهارت‌های اجتماعی را تقویت می‌کند و امکان انجام فعالیت بدنی را نیز فراهم می‌کند؛ اما در نظر داشته باشید که بهتر است به جای به جای ورزشی مانند بیس بال، که ممکن است کودکان را دچار خستگی زیادی کند، بهتر است که ورزش‌هایی مانند بسکتبال یا فوتبال با سطح ثابتی از فعالیت را انتخاب کنید.

• کلاس‌های هنری یا موسیقی

این نوع کلاس‌های خلاقانه، برای کودکان با علاقه‌های خاص عالی است؛ اما می‌تواند برای کودکان مبتلاء به اختلالات کم‌توجهی – بیش‌فعالی که قبلاً تمام روز را نشسته و تلاش کرده‌اند در مدرسه توجه کنند و یاد بگیرند، سخت باشد. دکتر کیدر می‌گوید: “هنر ممکن است بهتر از موسیقی باشد؛ زیرا به کودکان اجازه خلاقیت بیشتر می‌دهد، در حالی که موسیقی نیاز به تمرین مکرر دارد و ممکن است این کودکان را کلافه کند.”

• گذراندن زمان در محیط‌های سرسبز

گذراندن زمان در فضای سبز – مانند پارک، باغ، مزارع و حیاط – علائم ADHD را بهبود می‌بخشد. برخی از فعالیت‌های مناسب فضای باز که کودک با رعایت نظارت و ساختار، می‌تواند در آن‌ها شرکت کند عبارتند از پیاده‌روی، بازی، باغبانی، مطالعه، ماهیگیری، گذراندن وقت با حیوانات و یا پیک نیک.

چند نکته مهم برای مبتلایان به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی:

1. اقدامات پیشگیرانه برای کاهش بروز اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی در کودکان در حال حاضر مشخص نیست. با این حال، تشخیص و مداخله به موقع می‌تواند شدت علائم را کاهش دهد. در حقیقت تشخیص صحیح، تداخل علائم رفتاری با عملکرد فرد در مدرسه (محیط آکادمیک) را کاهش می‌دهد، رشد و نمو طبیعی را افزایش داده و کیفیت زندگی فرد مبتلاء را نیز افزایش خواهد داد.
2. مطالعات نشان می‌دهد که بیست دقیقه پیاده روی در پارک یا فعالیت در فضای باز می‌تواند به بهبود توجه و کاهش علائم Attention deficit hyperactivity disorder کمک کند.
3. آب نبات، نوشابه، کافئین، شربت‌های قندی، میوه‌ها و سبزیجات فریز شده، کیک‌ها و سایر خوراکی‌های قندی دارای رنگ مصنوعی، نوشیدنی‌های انرژی زا، ماهی و غذاهای دریایی حاوی جیوه، شیر، شکلات، سویا، گندم، تخم مرغ، لوبیا، ذرت، گوجه فرنگی، انگور و پرتقال، از جمله مواد غذایی هستند که برای افراد مبتلا به انواع اختلالات کم‌توجهی – بیش‌فعالی توصیه نمی‌شود. به طور کلی اگر کودک شما دارای ADHD است بهتر است از یک متخصص تغذیه، برای تنظیم یک رژیم غذایی مناسب راهنمایی بگیرید.
4. تقریباً 80 درصد از مبتلایان به اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی در طول زندگی خود حداقل دارای یک اختلال روانی دیگر نیز هستند. شایع‌ترین اختلالات همراه ADHD عبارتند از: اختلال یادگیری، اضطراب، افسردگی، اختلال پردازش حسی و اختلال نافرمانی.
5. کودکان مبتلا به ADHD اغلب فراموش می‌کنند که چه تکالیفی برای خانه تعیین شده بود، فراموش می‌کنند که آن‌ها را انجام دهند و یا حتی فراموش می‌کنند که کارهای تکمیل شده در منزل را همراه خود به مدرسه ببرند. این افراد غالباً فاقد کنترل حرکتی هستند، که همین امر هم یادداشت برداری را برایشان دشوار و دست خط آن‌ها را غیر قابل خواندن می‌کند. این افراد همچنین با انجام پروژه‌های بلند مدت که نظارت مستقیم بر آن‌ها وجود ندارد نیز، مشکل خواهند داشت.
6. در آخر فراموش نکنید که اختلال کم‌توجهی – بیش‌فعالی درمان نشده، می‌تواند فرد را در طول زندگی با مشکلات فراوان رو به رو کند؛ موفقیت او در مدرسه، محل کار، روابط و سایر جنبه‌های زندگی را تحت تأثیر قرار دهد و باعث شود فرد مبتلاء برای کنترل احساسات خود با مشکل مواجه شود. بنابراین، بسیار مهم است که به محض تشخیص این اختلال، به دنبال یک راه حل اساسی باشید!