اضطراب را همۀ افراد در هر سن و موقعیتی تجربه می‌کنند و در برخی مواقع ممکن است سبب کاهش کارآیی و عملکرد فرد گردد. بسیار دیده شده که یک کودک در شرایطی قرار می‌گیرد که موقعیت‌های حتی ساده نیز او را مضطرب کرده و همین موضوع او را از داشتن کارآیی مناسب در ارتباطات اجتماعی باز‌می‌دارد. برای چنین کودکانی، حضور در بین همسالان و یا در وضعیتی که نیاز به ابراز وجود و بیان قابلیت‌ها دارند، مشکل‌ساز می‌گردد. البته بسیار طبیعی است که کودکی در شرایطی مانند مکان‌های جدید یا رویارویی با افراد جدید دچار اضطراب شود؛ کما اینکه مانند هر موضوعی که ممکن است در ظاهر چالش‌برانگیز جلوه کند اما در واقع طبیعی است، وجود اضطراب نیز تاحدودی طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است. اما موضوع بر سر آن است که گاهی وجود اضطراب عملکرد فرد را مختل کرده و غیرقابل کنترل می‌گردد که قطعاً این وضعیت در کودکان به دلیل نداشتن مهارت‌های خودکنترلی، بیشتر نمایان می‌شود. این حالت را اختلال اضطراب می‌نامیم و برای جلوگیری از ایجاد عوارض مخرّب آن می‌بایست اقدامات لازم را انجام دهیم. در این مقاله قصد داریم به اختلال اضطراب در کودکان پرداخته و با بررسی آن، راهکارهای مورد نیاز را معرفی نماییم.
اضطراب و اختلال اضطراب چیست
اضطراب نوعی احساس ترس، وحشت و ناآرامی است که امکان دارد منجر به افزایش ضربان قلب، بیقراری و تعرق شود. این وضعیت عموماً در موقعیت‌های استرس‌زا، جدید یا ناآشنا عادی بوده و به عنوان یک واکنش طبیعی به استرس درنظر گرفته می‌شود. به طور مثال قبل از حضور در یک آزمون و یا مصاحبه و موقعیت جدید کاری، عموم افراد دچار چنین وضعیتی شده و مضطرب می‌شوند.
موضوع بر سر آن است که بین تجربۀ گاه به گاه یک احساس که در شرایط حساس و موقعیت‌های جدید رخ می‌دهد با وضعیتی که اغلب اوقات و به صورت مکرر، حتی در امور روزمره رخ می‌دهد، تفاوت وجود دارد. اختلالات اضطراب، دوره‌هایی از احساس ترس و وحشت شدید است که مکرراً اتفاق می‌افتد و بعد از مدت زمان کمی پس از ایجاد شدت گرفته و به اوج می‌رسد. بروز اختلال اضطراب مانع از انجام وظایف و کارهای روزمره شده، برای مدت طولانی درگیر آن شده و کنترل آن برایمان دشوار است.
اختلال اضطراب، علائم و نشانه‌هایی دارد و دلایل متعددی می‌توانند باعث بروز آن شوند. اختلال اضطراب انواع متفاوت از هم داشته و در برخی موارد ممکن است نیاز به تجویز دارو باشد؛ اختلالاتی نظیر اختلال اضطراب جدایی و مواردی از این دست.
اختلال اضطراب در کودکان
بروز احساس نگرانی و اضطراب در کودکان، اگر هرازگاهی در شرایط و موقعیت‌های جدید اتفاق بیفتد، طبیعی است؛ به عنوان مثال زمانی که یک کودک برای اولین بار به مدرسه می‌رود، یا جابجایی منزل و رفتن به منطقه‌ای جدید و ناآشنا.
اما در برخی کودکان، اضطراب هر روز رخ داده و بر ذهن و رفتار آن‌ها تأثیر می‌گذارد، به گونه‌ای که در فعالیت‌های کودک مشکل ایجاد کرده و او را از قرار گرفتن در موقعیت‌های اجتماعی مانند مدرسه هراسان می‌سازد. با طرح چند سؤال، می‌توانیم اختلال اضطراب در کودکان را بیشتر بشناسیم؛
- آیا مکرراً کودک دچار اضطراب می‌شود؟ بیشتر روزها؟
- آیا کودک مشکل تمرکز دارد؟
- آیا خواب شبانۀ کودک دچار مشکل است و روز کودک احساس خستگی و خواب‌آلودگی دارد؟
- آیا کودک از جهت خلق و خو، حساس و تحریک‌پذیر است؟
اگر بخواهیم موردی را نام ببریم که بسیار هدایت‌کننده باشد؛ تغییرات خلق و خود و عدم تمرکز، از فاحش‌ترین ویزگی‌های اختلال اضطراب هستند.
علائم اختلال اضطراب در کودکان
همانطور که در بالا گفتیم، اختلال اضطراب در کودکان، نشانه‌ها و علائمی دارد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
- عدم تمرکز در یادگیری
- مشکلات مربوط به خواب و یا بیدار شدن در میانۀ شب با خواب‌های آشفته
- بی‌اشتهایی و یا درست غذا نخوردن
- حساسیت بالا از جهت خلقی و پرخاشگری
- شکایت از دل درد
- گریه کردن‌های زیاد
- احساس نگرانی در اکثر اوقات
- بیقراری و بدخلقی
- استفاده بیش از حد از توالت
- وابستگی و چسبیدن زیاد به والدین و اطرافیان
- اجتناب از قرار گرفتن در موقعیت‌های خاص
همه یا برخی از مواردی که گفته شد، ممکن است در کودک مضطرب دیده شود. همچنین این احتمال وجود دارد که علائم دیگری نیز دیده شود و وجود داشته باشد.
انواع اختلال اضطراب در کودکان
اختلال اضطراب در کودکان ممکن است به دلایل مختلف ایجاد شود. قبلاً هم گفتیم که اختلال اضطراب در کودکان انواع مختلفی دارد و بسته به دلایل به وجود آمدن خود دسته‌بندی می‌گردد:
- اختلال اضطراب فراگیر
- اختلال اضطراب جدایی
- اختلال اضطراب اجتماعی
- اختلال هراس یا وحشت
- لالی انتخابی یا میوتیسم
- فوبیای خاص
اختلال اضطراب فراگیر
این نوع اختلال اضطراب بیشتر در مورد فعالیت‌ها و وقایع روزمره و معمولی اتفاق می‌افتد؛ بدین صورت کودک در مورد کارهایی که به طور روزانه انجام می‌دهد یا می‌بایست انجام دهد، دچار اضطرابی می‌گردد که قادر به کنترل آن نیست. این نوع از اضطرابی عموماً بدون داشتن هیچ دلیل منطقی رخ داده و بیشتر نگرانی در مورد موضوعی است که هنوز رخ نداده است. در این شکل از اختلال اضطراب ممکن است کودک دچار تمامی علائم اضطراب شود و نتواند وظایف روزمرۀ خود مانند مدرسه رفتن را به درستی انجام دهد. ممکن است کودک به افسردگی مبتلا شده و سایر اختلالات اضطرابی را نیز نشان دهد.
در اختلال اضطراب فراگیر، حتی انجام روزمرۀ امور مانند بازی کردن با دوستان، سفر رفتن، انجام تکالیف هم باعث اضطراب شود. در برخی مواقع ممکن است کودکان این نگرانی‌ها را با والدین درمیان بگذارند و در برخی مواقع خیر. احساس ناشی از این اختلال باعث خستگی، بیماری یا ترس می‌شود و انجام کارها و یا رفتن به مدرسه یا مهد کودک را مختل می‌سازد.
اختلال اضطراب جدایی
همان طور که از اسم این نوع اختلال اضطراب مشخص است؛ در اثر جدا شدن کودک از خانه، والدین، دوست یا فردی که با او ارتباط عاطفی خاصی دارد دچار اختلال اضطراب جدایی شده و علائم اضطرابی شدیدی را بروز می‌دهد. به طور معمول جدایی از افراد آشنا یا محیط‌های آشنا ممکن است برای کودک باعث بروز اضطراب شود، اما اختلال اضطراب جدایی در مواردی مطرح می‌گردد که علائم شدید بوده و طولانی مدت ادامه یابند. در این موارد فعالیت‌های عادی و اجتماعی کودک مختل می‌گردد و اضطراب و نگرانی شدید خواهد بود. حتی این نوع اختلال در جدا کردن محل خواب یا اتاق کودک از والدین نیز ممکن است رخ دهد.
اختلال اضطراب اجتماعی
در مورد این اختلال حضور در محیط‌های اجتماعی و حضور در جمع و گروه برای کودک اضطراب‌آور خواهد بود. ترس از رویارویی با افراد غریبه، ترس از قضاوت شدن، ترس از ناتوانی در انجام کارها و وظایفی که در جمع اضطراب را به همراه دارد، همه کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و منجر به خجالت کشیدن، دوری کردن از اجتماع و بروز رفتارهای اضطرابی می‌شود. معمولاً در اختلال اضطراب اجتماعی، ترس و نگرانی از انجام کاری که ممکن است شرم‌آور طلقی شود و یا قضاوت منفی دیگران را درپی داشته باشد، باعث می‌شود تا کودک از فعالیت و ابراز وجود در محیط‌های اجتماعی مانند کلاس و مدرسه خودداری کند و به عنوان مثال در کلاس، دست بالا نبرد و برای شرکت در هیچ فعالیتی داوطلب نشود. در این وضعیت علائمی مانند سرخی، تعریق، تنگی نفس، ضربان قلب بالا، کودک را درگیر کرده و تحت تأثیر قرار می‌دهد.
اختلال هراس یا وحشت
بروز نشانه‌های اختلال هراس یا وحشت به شکلی که به حالت حملات اضطرابی ناگهانی بروز کند، این اختلال را شکل می‌دهد. علائمی مانند ضربان قلب بالا و تند، لرزش دست‌ها و بدن و تنگی نفس می‌توانند رخ داده و شدت این اختلال را بروز دهند. اختلال هراس بیشتر در نوجوانان رخ می‌دهد. ناگفته نماند بروز علائمی اضطرابی در کودکان، بیشتر رفتاری است، در صورتی که شاید بتوان گفت در بزرگسالان بیشتر کلامی است.
لالی انتخابی یا میوتیسم
این نوع اختلال را شاید بتوان زیر مجموعۀ اختلال اضطراب اجتماعی قرار داد. در این حالت کودک یا نوجوان با اینکه توانایی صحبت کردن دارد و در محیط‌های آشنا و با افراد نزدیک صحبت می‌کند، اما به شکل کاملاً انتخابی در محیط‌های ناآشنا که برای او اضطراب‌آور است، صحبت نمی‌کند و خاموش (mute) می‌ماند. این محیط‌های اضطراب‌آور می‌توانند هرگونه محیط اجتماعی می‌تواند باشند؛ مدرسه، باشگاه ورزشی، کلاس آموزشی، فروشگاه یا هر فضای جدید و ناآشنای دیگر. در چنین شرایطی کودک نه تنها از انجام وظایف خود در این محیط‌ها بازمی‌ماند و کارآیی لازم را ندارد، بلکه در تأمین و درخواست نیازهای خود نیز ناتوان می‌گردد.
فوبیای خاص
فوبیا نوعی از ترس شدید و بروز رفتارهای اضطرابی به شمار می‌آید که کودک و یا حتی فرد بزرگسال در مواجهه با یک موقعیت، شیء و یا موجود زنده، ترسی هراس‌گونه و فزاینده از خود بروز می‌دهد که نوعی اختلال اضطراب به شمار می‌آید. در این وضعیت خودداری از مواجهه شدن با عامل یا موقعیت ایجاد کنندۀ این ترس شدید، راهکاری است که فرد پیش می‌گیرد تا با دوری از عامل ایجاد آن، خود را محفوظ بدارد. فوبیای خاص به نوعی ترس از چیزی است که شاید در برخی مواقع غیرمنطقی و نامعقول جلوه کند و کودک و یا فرد بالغ برای دوری از آن ترس از حضور در مکان‌هایی که حتی احتمال رویارویی با آن چیز وجود دارد احراز می‌کند. ترس از حیوانات، ترس از ارتفاع، ترس از لوازم یا وسایلی مانند آسانسور، تاریکی و مواردی از این دست.
عوامل و دلایل بروز اختلال اضطراب در کودکان
- ژنتیک
- شیمی مغز و انتقال دهنده‌های عصبی
- رفتارهای آموخته شده
- موقعیت‌ها و شرایط زندگی
درمان اختلال اضطراب در کودکان
درمان اختلال اضطراب در کودکان یا بزرگسالان با درمان شناختی رفتاری (CBT) انجام می‌شود. روانشناس کودک در کلینیک مغز و اعصاب کودکان با استفاده از درمان شناختی رفتاری به فرد کمک می‌کند تا با شناخت الگوهای رفتاری مخرّب در ذهن خود، شناخت و تغییر آن‌ها، بتواند شرایط آرام‌تر و مؤثرتری را برای خود ایجاد نماید. در CBT درمانگر با صحبت با کودک و والدین کمک می‌کند تا کودک بتواند با ترس خود مواجه شود و بداند اجتناب از ترس باعث قوی‌تر شدن آن می‌شود؛ والدین نیز باید بیاموزند چگونه به کودک کمک کنند تا با ترس خود روبرو شود.
