مغز و سیستم عصبی، یکی از دقیق‌ترین و ظریف‌ترین اندام‌های بدن هستند که تمامی دستورها و فرمان‌ها توسط این سیستم مخابره و صادر می‌گردد و تک به تک اندام‌های ما تحت لوای این اندام پیچیده، کار می‌کنند. سیستم عصبی ما که در رأس آن مغز قرار دارد، بخش‌های دیگری نیز دارد که یکی از آن‌ها طناب عصبی یا نخاع است. طبعاً نخاع هم به عنوان عضوی از سیستم عصبی که از مغز تا پایین‌ترین قسمت ستون مهره‌ها امتداد دارد، وظایفی دارد. همه می‌دانیم که هر عضوی از بدن ما در صورتی که سلامتی خود را از دست بدهد، در عملکرد هم دچار نقصان و اختلال خواهد شد. نخاع هم از همین قاعده پیروی می‌کند و اگر دچار آسیب نخاعی شویم، عملکرد و وظایف آن می‌بایست مختل شود. در این مقاله قصد داریم به موضوع آسیب نخاعی بپردازیم و آن را بررسی نماییم.
نخاع چیست و عملکرد آن چگونه است؟
نخاع یا طناب عصبی یک نوار یا طناب لوله‌ای شکل و طولانی است که از مغز تا پایین کمر امتداد دارد. وظیفه نخاع، انتقال پیام‌ها یا سیگنال‌های عصبی از مغز به اندام‌ها یا بالعکس است. پیام‌هایی که دستور حرکت و ایجاد حس‌های مختلف را به اندام‌ها ارسال می‌کند یا پیام‌های حسی را از اندام‌ها به مغز ارسال می‌نماید. هرگونه آسیبی به نخاع، باعث ایجاد اختلال در ارسال یا دریافت این سیگنال‌ها یا پیام‌ها شده و حرکات یا وظایف حسی-حرکتی اندام‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
نخاع که در درون ستون مهره‌ها قرار دارد و مهره‌ها از آن محافظت می‌کنند، یکی از اصلی‌ترین بخش‌های سیستم عصبی بوده و متشکل از سلول‌ها و گره‌ها یا بسته‌های عصبی است. مجموع نخاع و ستون مهره‌ها ستون فقرات نامیده شده و مهره‌ها به همراه دیسک‌های بین مهره‌ای از این رشته یا طناب عصبی ظریف و مهم حمایت و محافظت می‌کنند.
اگر خلاصه بخواهیم نقش نخاع را ذکر کنیم؛ می‌توانیم به سه وظیفه اشاره کنیم:
- انتقال و ارسال حس‌های اندام‌ها به مغز
- مدیریت واکنش‌های بدن
- کنترل عملکردها و وظایف بدن
آسیب نخاعی چیست ؟
طبق آنچه تا به اینجا گفتیم نورون‌ها یا سلول‌های عصبی در سراسر سیستم عصبی وجود دارند و اجزای سازندۀ سیستم عصبی، از جمله نخاع هستند و کار انتقال پیام عصبی را از مغز و طناب عصبی یا نخاع به اندام‌های مختلف یا از اندام‌ها به سیستم عصبی انجام می‌دهند. به طور خلاصه به وظایف نخاع اشاره کردیم و انتقال و ارسال پیام‌ها و دستورات حسی-حرکتی را در کنار مدیریت و کنترل واکنش‌ها و وظایف بدن، از جملۀ عملکردهای نخاع برشمردیم.
حال اگر به هر بخشی از نخاع و اعصاب موجود در آن کانال نخاعی آسیب وارد شود، عموماً باعث ایجاد نقص و اختلال در حس، عملکرد و توان بخش آسیب دیده خواهد شد. در اثر بروز آسیب نخاعی (SCI) ، ارتباط مغز و اعصاب دچار اختلال شده و در نتیجه برخی از عملکردهای ضروری بدن از بین برود. البته آسیب‌های نخاعی بسته به صدماتی که به نخاع وارد می‌گردد متفاوت هستند. آسیب نخاعی در ناحیۀ نزدیک به گردن باعث بروز مشکل بیشتری و وقوع فلج در بخش‌های بیشتری از بدن می‌شود و آسیب در ناحیۀ پایین‌تر، لطمات کمتری خواهد داشت.
انواع آسیب نخاعی
آسیب‌های نخاعی در اثر تروما به وجود می‌آیند، به همین دلیل با انواع مختلفی از آسیب‌دیدگی و همچنین طیفی از مشکلاتی که در اثر آسیب نخاعی ایجاد می‌شود، روبرو هستیم. اگر بخواهیم برخی از شایع‌ترین دلایل آسیب نخاعی را بیان کنیم می‌توانیم به این موارد اشاره نماییم: آسیب‌ها و حوادث ورزشی، سقوط، حوادث و تصادفات وسایط نقلیّه و رانندگی و عوارض جراحی.
در واقع دو نوع آسیب وجود دارد:
- آسیب نخاعی ناقص؛ اگر بخشی از نخاع آسیب ببیند، این آسیب‌دیدگی را ناقص می‌نامند. در این حالت وضعیت حسی-حرکتی و قدرت حرکت و حس بیمار به ناحیۀ آسیب دیده و شدت آسیب وارده، بستگی دارد.
- آسیب نخاعی کامل؛ اگر نخاع به صورت کامل آسیب ببیند، این وضعیت را آسیب نخاعی کامل می‌دانند. مانند آسیب‌های نخاعی پاراپلژی (آسیب و ضعف حسی-حرکتی در تنه و پاها) و تتراپلژی (آسیب و نقص حسی-حرکتی در انادام‌های فوقانی و تحتانی؛ دست‌ها، تنه و پاها)
سطح و میزان آسیب‌دیدگی نخاع
بخش‌های خاجی، کمری، سینه‌ای و گردنی به عنوان چهار پخش از نخاع بر سطح آسیب‌دیدگی نخاع تأثیرگذار هستند. هر قسمتی از ستون مهره‌ها از بخشی از اعصابی که توان حسی-حرکتی بدن را کنترل می‌کنند، محافظت می‌کند؛ بنابراین شدت هرگونه آسیب نخاعی به بخشی که درگیر شده و نوع آسیب وارد شده بستگی دارد.
آسیب نخاعی ناحیه گردنی
بخش گردنی ستون فقرات دارای 7 مهره است. آسیب‌دیدگی از ناحیۀ گردن شدیدترین نوع آسیب نخاعی به حساب می‌آید و بخش بیشتری از بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. آسیب در ناحیۀ گردنی نخاع عموماً باعث نقص و از کارافتادگی از شانه به پایین می‌شود و در برخی موارد حتی منجر به مرگ مصدوم می‌شود. آسیب نخاعی در ناحیۀ گردن، فلج دست‌ها و پاها، مشکل در تکلم، ناتوانی در انجام فعالیت‌های روزمره و ناتوانی در تنفس مستقل، سرفه کردن و کنترل روده و مثانه ایجاد می‌کند.
آسیب نخاعی ناحیه سینه‌ای یا صدری
این ناحیه از ستون فقرات، شامل تعداد 12 مهره از مهره‌های ستون فقرات است و عضلات بالایی سینه، میانی پشت و ناحیۀ شکمی را تحت کنترل دارد. عضلات و اعصاب این نواحی در کنترل دیافراگم، ریه‌ها، قفسه سینه و به طور کلی اعمال تنفسی فرد نقش دارند. عضلات شکم و پشت نیز در حفظ حالت تعادل و ایستایی دخیل هستند و بخش بالایی ستون فقرات را به بخش پایینی ستون فقرات وصل می‌کنند. در آسیب نخاعی سینه‌ای، معمولاً دست‌ها و بازوها سالم هستند اما عضلات کمر، شکم و پاها دچار مشکل و بی‌حسی شده و وظایف آن‌ها مختل می‌گردد؛ مواردی مانند بی‌اختیاری در کنترل مثانه و روده، بی‌حسی در پاها، ناحیه تناسلی و رکتوم. در برخی موارد برای مداوا نیاز به جراحی است و در مواردی دیگر از تجهیزات محافظتی ارتوپدی و پزشکی مانند آتل یا اسپلینت استفاده می‌شود.
آسیب نخاعی ناحیه کمری
بخش کمری ستون فقرات با 5 مهره، در زیر قسمت صدری و بالای قسمت خاجی قرار دارد. این قسمت به دلیل تحمل وزن بیشتر نسبت به سایر بخش‌های ستون فقرات، دارای مهره‌های بزرگتری است. آسیب نخاعی در این قسمت باعث ایجاد اختلال و بی‌حسی در ناحیۀ پاها و لگن می‌گردد، اما قسمت‌های فوقانی مشکلی ندارند. در این حالت فرد کنترلی بر دفع ندارد و می‌تواند با استفاده از ویلچر و یا در برخی مواقع بسته به توان پاها با بریس حرکت کند.
آسیب نخاعی ناحیه خاجی
در ناحیه خاجی با ترکیب 5 استخوان بخش مثلثی شکل خاجی به وجود آمده است. با وارد شدن آسیب به ناحیه خاجی یا ساکروم و ایجاد آسیب نخاعی ساکروم، این منطقه دچار نقصان در حس درد و کنترل خواهد شد. اندام‌های داخل لگن شامل مثانه، اندام‌های جنسی و روده و همچنین نواحی پشت ران، کشالۀ ران، قسمت داخلی باسن و پرینه، با وقوع آسیب نخاعی در ناحیه ساکروم یا خاجی دچار نقص عملکرد و بی‌حسی می‌گردند. ممکن است کنترل و عملکرد پاها و اندام‌های ذکر شده ضعیف شود و یا به طور کلی از بین برود. البته احتمال دارد افرادی که دچار این آسیب می‌شوند توانایی راه رفتن را به طور کامل از دست ندهند و قادر به حرکت باشند. شکستگی در ساکروم در افراد مبتلا به پوکی استخوان بیشتر دیده شده و احتمال دارد.
علائم آسیب‌دیدگی نخاع
آسیب نخاعی علائمی دارد، از جمله:
- عدم توانایی در حرکت دادن دست‌ها و پاها
- بیهوشی
- سردرد
- اختلال در راه رفتن
- احساس گزگز شدید و بی‌حسی در اندام‌ها
- درد و فشار و سفتی در ناحیۀ گردن یا پشت
- عدم کنترل ادرار و مدفوع
- بروز علائم شوک
- وضعیت غیرطبیعی سر یا پیچ‌خوردگی پشت و گردن
- اسپاسم و گرفتگی
تشخیص آسیب و ضایعه نخاعی
پس از آنكه پزشك به وجود آسيب نخاعي مشكوك شد براي تشخيص آن چند كار مختلف را انجام ميدهد. اولين قدم انجام معاينه عصبي است. معاينه عصبي توسط متخصص مغز و اعصاب یا متخصص اورژانس در کلینیک فوق تخصصی مغز و اعصاب انجام شده وبراساس امتحان 10 عضله كليدي در هر طرف بدن و 27 نقطه استاندارد حسي در هر سمت بدن است. حسهاي لمس سطحي و درد در هر دو طرف بدن بر روي نقاط خاصي بررسي ميشوند. بسته به نتايج معاينات اوليه, معاينات تكميلي ديگري نيز توسط پزشك انجام ميگيرد. گرفتن عكس راديوگرافي به تشخيص شكستگي مهره ها كمك ميكند و انجام ام آر آی به تعيين مقدار آسيب نخاع كمك مينمايد.
بر اساس يافته هاي حاصل از معاينه و راديولوژي پزشك پميتواند اطلاعات بسياري در مورد آسيب نخاع كسب كند. ميزان آسيب در هر شخص و مقدار بازگشت عملكرد در آن فرد با فرد ديگر كاملاَ متفاوت است. آسيب فرد بر اساس سطح ضايعه عصبي و نوع آسيب توصيف ميشود. و اين مطلب که گفته ميشود مثلا مهره سوم شکسته است نشاندهنده سطح ضايعه نخاع نيست.
درمان آسیب های نخاعی
هنوز هیچ درمان مشخصی برای جواب‌گویی صد در صدی به جبران آسیب طناب نخاعی، شناخته نشده است. درمان‌ها همگی باعث بهبود وضعیت فرد آسیب دیده می‌شوند و به او کمک می‌کنند تا بتواند زندگی روزمره خود را ادامه دهد. در واقع درمان‌های مختلف تنها باعث جلوگیری از بروز صدمات بیشتر به سلول‌های آسیب دیده و جلوگیری از آسیب به دیگر سلول‌های عصبی می‌شوند. درمان‌های زیر می‌تواند در بهبود وضعیت بیمار مؤثر باشند:
عمل جراحی
بیشتر در مواردی مثل برداشتن جسم خارجی، استخوان، مهره شکسته و … صورت می‌گیرد. برای تثبیت و جلوگیری از تغییر موقعیت ستون مهره‌ها در آینده، نیز از عمل جراحی استفاده می‌شود.
دارو درمانی
به خصوص برای جلوگیری از التهاب، عفونت، لخته شدن و افزایش فشار خون تجویز می‌شود و می‌تواند از سکته مغزی دوباره نیز جلوگیری نماید.
توانبخشی و فیزیوتراپی
فیزیوتراپی مخصوصا برای افرادی که دچار فلج عضو شده‌اند، تاثیر شگرفی دارد. فیزیوتراپی و توانبخشی باعث تقویت ماهیچه‌ها می‌گردد و می‌تواند به فرد برای برگشت به زندگی عادی کمک نماید.
وسایل کمکی
استفاده از گردن‌بندهای طبی، ویلچر، واکر، و … می‌تواند در بهبود و پایداری وضعیت ستون فقرات و آسیب طناب نخاعی مؤثر باشند.
به موارد بالا می‌توان تحریک الکتریکی اندام‌ها، رژیم‌های غذایی مناسب و … اضافه کرد. البته دانشمندان در حال تحقیق بر روی جلوگیری از مرگ سلول‌ها و احیا و ترمیم سلول‌های عصبی آسیب دیده هستند. قطعا با پیشرفت روز افزون تکنولوژی روزی خواهد رسید که شاهد درمان صد درصدی آسیب طناب نخاعی نیز خواهیم بود.
در هنگام بروز ضایعه و آسیب نخاعی چه کنیم ؟
با توجه به وقوع آسیب نخاعی در زمان وقوع حادثه‌ها، تصادفات، سقوط و… در هنگام رخداد ضایعه نخاعی باید دقت بسیار داشت و سعی در تغییر وضعیت مصدوم یا حرکت دادن او نشود. در چنین مواقعی فقط می‌بایست نیروهای امدادی را خبر کرد و در صورت نیاز به تنفس مصنوعی، سر مصدوم را به عقب نبرد و به جای آن فک را به جلو حرکت داد. بهتر است اجازه داد تا مصدوم توسط تیم متخصص به مرکز درمانی منتقل شده و عملیات پزشکی لازم انجام شود.
در این هنگام با استفاده از عکسبرداری، سی‌تی اسکن یا ام‌آر‌آی ستون فقرات و انجام معاینات لازم، آسیب نخاعی احتمالی بررسی می‌شود. در هنگام وقوع چنین اتفاقات ناگواری، معمولاً توصیه می‌شود که احتمال بر آسیب و صدمه نخاعی گذاشته شود.
چگونه از بروز آسیب نخاعی جلوگیری کنیم؟
برای حفظ سلامت نخاع، این طناب عصبی بسیار مهم، توصیه‌هایی وجود دارد که می‌تواند به سلامت و محافظت از آن کمک کند:
- رعایت اصول غذایی و تغذیه سالم، استفاده از سبزیجات، میوه‌جات، غلات، چربی‌ها سالم و پروتئین‌های بدون چربی
- مداومت در انجام فعالیت‌های ورزشی و هوازی و کششی
- حفظ وضعیت صحیح و مناسب در هنگام راه رفتن، نشستن و ایستادن و خودداری از قوز کردن
- توجه به رعایت زمان خواب و استراحت
- پیاده‌روی
- رعایت وضعیت مناسب هنگام خواب و موقعیت گردن و کمر
- عدم مصرف الکل و مواد مخدّر، حتی به شکل تفریحی
- خودداری از مصرف دخانیات و ترک سیگار
