عامل اصلی اُستواری بدن، تحرک، پویایی و پایداری آن، مربوط به سلامت ستون فقرات است. هرگونه آسیب و یا مشکل در این ناحیه از بدن، منجر به بروز بیماریهای مختلف خواهد شد و به کمتحرکی، عدم پایداری و حتی اختلال در زندگی روزمره فرد منتهی میشود. آشنایی با ستون فقرات، قسمتهای مختلف تشکیلدهنده آن، کارکرد و عملکرد هرکدام از اجزای آن، میتواند نقش موثری در ارتقای دانش فردی، چگونگی حفاظت از این اندامها و یا اقدامات به موقع، در صورت بروز احتمالی هرگونه آسیب در فرد و یا اطرافیان، ایفا نماید. در این مقاله، سعی شده است تا به معرفی، آشنایی و بررسی اجمالی ستون فقرات پرداخته شود.
ستون فقرات، به عنوان ساختار حمایتی مرکزی بدن محسوب میشود که قسمتهای مختلف سیستم اسکلتی- عضلانی را به هم متصل میکند. این عضو، لازمه هرگونه حرکت در مهرهداران از جمله انسان محسوب میشود. برای مثال نشستن، برخاستن، ایستادن، راه رفتن، خم شدن و هرگونه تحرک، ناشی از سلامت ستون فقرات است.
هرگونه صدمه به کمر، نخاع و سایر مشکلات میتواند به آن آسیب برساند. ستون فقرات سالم شامل سه انحنای طبیعی است که شکل S مانندی را ایجاد میکند. این انحناها، ضربات وارده به بدن را جذب میکنند و از این رو، از آن در برابر هرگونه آسیب محافظت میکنند.
اغلب مردم، ستون فقرات را مجموعهای از نخاع و ستون مهره میدانند. اما، لازم به ذکر است که نخاع، شامل نواری استوانهای و طویل از بافتها، اعصاب و سلولها است که از مرکز ستون فقرات، از ناحیه ساقه مغز تا کمر میگذرد و مغز را به کمر متصل میکند. لایهای محافظ از استخوان، به نام ستون مهره، نخاع را میپوشاند و از آن محافظت میکند. به استخوانهای ستون فقرات، مهره میگویند که شامل یک استخوان ستون فقرات و یک مهره است. مهرهها، از استخوانهای لگن تا جمجمه روی هم قرار میگیرند و بین هر جفت مهره، دیسک قرار دارد. دیسکها دارای پوسته بیرونی سخت و قسمت داخلی ژل مانندی هستند که به عنوان جاذب شوک و بالشتکی نرم برای مهرهها و نخاع عمل میکنند.
بخشهای کلیدی ستون فقرات شامل مهرهها (استخوانها) ، دیسکها، اعصاب و طناب نخاعی است. این ستون، از بدن ما حمایت میکند و کمک میکند تا راه برویم، به راحتی به هر سمتی چرخش داشته باشیم و یا به آسانی حرکت کنیم. دیسکهایی که بین مهرهها قرار دارند و تحت فشار آنها هستند، ممکن است با افزایش سن، اعمال فشار و یا هرگونه آسیب فشرده شوند و منجر به بیماریهای مختلف کمر از جمله دیسک کمر گردند. از طرفی، انجام فعالیتهای ورزشی میتواند منجر به تقویت ماهیچههای مرکزی شود و در واقع از ستون بدن حمایت نماید تا از آسیب وارده به این قسمت و به خصوص در ناحیه کمر جلوگیری شود.
ستون فقرات از قسمتهای مختلفی تشکیل شده است که شامل مهرهها، مفاصل فاست، دیسکهای بین مهرهای، نخاع و اعصاب و بافتهای نرم است. در ادامه به صورت خلاصه به معرفی این قسمتها میپردازیم:
- مهرهها
ستون فقرات دارای 33 مهره است که این استخوانهای کوچک کانال نخاعی را تشکیل میدهند. کانال نخاعی شبیه تونلی است که حاوی طناب نخاعی و اعصاب است و از آنها در برابر هر گونه آسیب محافظت میشود. اغلب این مهرهها به جز ساکروم و دنبالچه که جزو پایینترین مهرهها هستند، به یکدیگر اتصال دارند و فاقد هرگونه حرکت هستند.
- مفاصل فاست
این مفاصل از ستون فقرات، غضروف یا بافت همبند لغزندهای هستند که به مهرهها اجازه میدهد تا روی یکدیگر بلغزند. مفاصل فاست این امکان را میدهند که بچرخند و انعطافپذیری و ثبات را به بدن منتقل کنند. علت ایجاد بسیاری از بیماریها از جمله آرتریت، کمردرد یا گردن درد مربوط به همین مفاصل است.
- دیسکهای بین مهرهای
این دیسکها به صورت بالشتکهای صاف و گردی هستند که بین مهرهها قرار میگیرند و به عنوان ضربهگیر ستون فقرات عمل میکنند. هر دیسک، دارای مرکزی نرم و ژلهای مانند است که به وسیله حلقه خارجی انعطافپذیری احاطه شده است. دیسکهای بین مهرهای تحت فشار ثابت قرار دارند و در صورت بیرونزدگی یا پاره شدن دیسکها، ماده ژلهای میتواند به بیرون نشت کند و موجب بیماری فتق دیسک شود که بسیار دردناک است.
- نخاع و اعصاب
طناب نخاعی، ستونی از اعصاب است که از طریق کانال نخاعی حرکت میکند و از جمجمه تا قسمت تحتانی کمر در ستون فقرات امتداد دارد و طول آن تقریباً 18 اینچ (45 سانتی متر) است. سی و یک جفت عصب و ریشه عصبی از طریق دهانههای مهره منشعب میشوند. این اعصاب، پیامهایی را بین مغز و ماهیچهها حمل میکنند. هدف اصلی نخاع، انتقال سیگنالهای عصبی از مغز به اندامها و بالعکس است. همچنین، پیامهای عصبی پنج کارکرد حیاتی دارند:
- کنترل حرکات و عملکردهای بدن
- کنترل حرکات به واسطه سیگنالهایی که از مغز به سایر قسمتهای بدن میرسد.
- هدایت عملکردهای خودمختار یا غیر ارادی مانند تنفس و ضربان قلب و همچنین عملکرد روده و مثانه
- ثبت، گزارش و پردازش حواس پنجگانه به مغز
- کنترل و مدیریت رفلکسها و برخی حرکات غیرارادی بدون درگیری مغز
- بافتهای نرم
رباطها، مهرهها را به هم متصل میکنند تا بتوانند ستون فقرات را در موقعیت خود نگه دارند؛ ماهیچهها از قسمتهای پشتی حمایت کرده و به حرکت بدن کمک میکنند و تاندونها ماهیچهها را به استخوان متصل میکنند. نتیجه حاصل از این نظم پیوسته، حرکت صحیح بدن به واسطه چیدمان صحیح اندامها است.
پنج بخش مجزا از ستون فقرات، در کُل شامل 33 مهره است. این بخشها که از گردن شروع میشوند و تا قسمت پایین باسن میرسند، عبارتند از: بخش گردن، سینهای، کمر، ساکروم و دنبالچه. در ادامه، به معرفی هرکدام از این قسمتها، جهت آشنایی و تصور بهتر از عملکرد این بخشها پرداخته میشود.
- گردن
قسمت بالایی ستون فقرات از هفت مهره گردن با نامهای C1 تا C7 تشکیل شده است. این مهرهها، امکان چرخش، کج کردن و تکان دادن سر را فراهم میکنند و به صورت انحنای C شکل به سمت داخل هستند. هشت جفت عصب گردنی نخاعی (اعصابی که از گردن شروع میشوند و بیشتر به سمت صورت و سر میروند) در این قسمت وجود دارند.
- سینهای
در قسمت قفسه سینه 12 مهره (T1 تا T12) وجود دارد. دندهها به ستون فقرات قفسه سینه میچسبند و این بخش کمی به سمت بیرون خم میشود تا یک شکل C به سمت عقب به نام منحنی کیفوتیک ایجاد شود. 12 جفت عصب قفسه سینه که شامل اعصاب در قسمت بالایی بدن است و تا سینه، قسمت بالایی پشت و شکم امتداد می ابد، در این قسمت وجود دارد.
- کمر
قسمت پایینی ستون فقرات، شامل پنج مهره به نامهای L1 تا L5 است. قسمت کمری، از قسمتهای بالایی حمایت میکند و با اتصال به لگن، بیشترین وزن بدن و همچنین استرس ناشی از بلند کردن و یا حمل وسایل را تحمل میکند. بسیاری از مشکلات کمر در قسمت کمری رخ میدهد. این ناحیه کمری به سمت داخل خم میشود و انحنای لوردوتیک C شکل را ایجاد میکند. پنج جفت عصب کمری که شامل اعصابی هستند که از ناحیه کمر به پاها میرسند و پنج جفت عصب خاجی که شامل اعصابی است که در ناحیه کمر تا لگن امتداد دارند، در این قسمت وجود دارد.
- ساکروم
در ستون فقرات، ساکروم به صورت استخوان مثلثی شکل است که به باسن متصل میشود. پنج مهره خاجی با نامهای S1 تا S5 با رشد کودک در رحم به هم میپیوندند، به این معنی که قابلیت حرکت ندارند و استخوان خاجی و لگن حلقهای به نام کمربند لگنی را تشکیل میدهند.
- دنبالچه
دنبالچه، شامل چهار مهره به هم جوش خورده است که تکه کوچک استخوانی را در پایین ستون فقرات تشکیل میدهد؛ ماهیچهها و رباطهای کف لگن به دنبالچه متصل هستند. همچنین، یک دسته عصبی در پایه نخاع به نام دم اسبی وجود دارد که شامل اعصاب منتقلکننده حس به قسمت پایین تنه هستند.
با انجام عادات سالم میتوان نخاع، ستون مهرهها و کل کمر را سالم نگه داشت. اما، گاهی اوقات ممکن است اتفاقاتی به صورت ناخواسته منجر به آسیب و یا جراحت به این ناحیه از بدن شود. راهکارهای زیر میتواند تا حدی، جهت مراقبت از ستون فقرات موثر باشد:
- مصرف رژیم غذایی مغذی که شامل میوهها، سبزیجات، غلات کامل، چربیهای سالم و پروتئینهای بدون چربی باشد.
- انجام فعالیتهای ورزشی هوازی، تقویتی و کششی مثل یوگا
- قرار دادن بدن در وضعیت مناسب و خودداری از قوز کردن در هنگام نشستن یا ایستادن
- ترک سیگار و استفاده از سایر محصولات تنباکو
- خوابیدن صحیح به شیوهای که از انحنای طبیعی گردن و کمر حمایت شود.
- پیادهروی و استراحت در طول روز میتواند موثر باشد.
- محدود کردن مصرف الکل و اجتناب از مصرف داروهای غیرمجاز
آسیب به ستون فقرات و به ویژه در قسمت نخاعی میتواند در نتیجه آسیب به مهرهها، رباطها یا دیسک رخ دهد. برای مثال:
- ضربه ناگهانی و آسیب زا به ستون فقرات میتواند منجر به شکستگی، دررفتگی یا فشرده شدن یک یا چند مهره شود.
- تصادفات ناشی از وسایل نقلیه
- سقوط از ارتفاع یا صدمه به خصوص بعد از 65 سالگی
- آسیبهای ورزشی
- آسیب نخاعی بدون ضربه میتواند ناشی از آرتریت، سرطان، التهاب، عفونت یا انحطاط دیسک ستون فقرات باشد.
در صورت آسیب به ستون فقرات:
- مصدوم را حرکت ندهید، چون ممکن است فلج دائمی و یا سایر عوارض جدی ناشی از حرکت نابهجا رخ دهد.
- با اورژانس تماس بگیرید.
- فرد را بیحرکت نگه دارید.
- حولههای کلفتی را در دو طرف گردن قرار دهید تا سر و گردن را نگه دارد و از جابجایی نابهجای فرد آسیبدیده جلوگیری شود.
هرکسی که دچار ضربه قابل توجهی در ناحیه سر یا گردن شده باشد، نیاز به ارزیابی فوری پزشکی برای آسیب نخاعی دارد. آسیب جدی در قسمت ستون فقرات همیشه بلافاصله آشکار نمیشود. گاهی اوقات ممکن است آسیب مشخص نباشد، ولی با گذشت زمان منجر به مشکلات جدیتری شود. برای مثال، بیحسی یا فلج میتواند فوری و یا به تدریج رخ دهد. بنابراین، مدت زمان بین آسیب و درمان میتواند در تعیین وسعت و شدت عوارض و میزان احتمالی بهبودی مورد انتظار، حیاتی باشد.
در صورت آسیب به ستون فقرات ممکن است پزشک مصرف برخی از داروهای مسکن را برای فرد تجویز نماید. همچنین فیزیوتراپی و یا توانبخشی از جمله راهکارهای دیگری است که میتواند در کنار مصرف دارو برای مددجویان تجویز گردد. همچنین، مصرف رژیم غذایی با فیبر بالا جهت سلامت بدن و داشتن وزن مناسب و تناسب اندام ضروری است. در صورتی که با انجام این راهکارها بهبودی در فرد حاصل نشود، ممکن است پزشک اقدامات جراحی را برای بهبود شرایط جسمانی فرد توصیه کند.
در این مطلب به طور خلاصه به این موضوع که ستون فقرات چیست و از چه اجزایی تشکیل شده است و کارکرد و عملکرد هر یک از آنها چگونه است، پرداخته شد. دانستیم که مهرهها، مفاصل فاست، دیسکهای بین مهرهای، نخاع، اعصاب و بافتهای نرم، سازنده این ستون هستند و در کل 33 مهره که شامل بخش گردن، سینهای، کمر، ساکروم و دنبالچه است، در آن نقش دارند.